Sećanje na veliku klanicu

Foto profimedia.rs

Početkom septembra 1914. godine, Journal de la Meurthe et des Vosges, štampan u Nansiju, pisao je: Posle bitke na Jadru, od Austrijanaca je zaplenjeno 100 topova, od kojih 92 poljskih i osam velikih opsadnih; tri bolnice sa 3.000 kreveta, 37 mitraljeza, 37.000 pušaka mauzerki, 114 topovskih kara, svaka sa po 500 granata, pet vozova sa municijom, 4.600 zarobljenika, među kojima mnogobrojni oficiri, jedna vojna muzika zajedno sa dirigentom, tri pukovske kase pune novca, i jedan avion. Procenjuje se da je poginulih Austrijanaca 30.000 do 32.000. General Jurišić je izvestio da su samo njegove jedinice sahranile 10.000 leševa neprijatelja. Izveštaji ostalih srpskih generala još nisu pristigli. Ovaj list, sa otvorenom stanom na kojoj je izveštaj sa srpskog fronta jedan je od eksponata izložbe Leto 1914: Nansi i Loren u ratu u Muzeju Loren u Nansiju, važnom urbanom centru istoka Francuske.

Godine 1914, kada je počeo Prvi svetski rat, nemačka granica je bila mnogo bliža Nansiju nego što je danas. Prethodno, od 1871, većina susedne francuske pokrajine Alzasa i severni deo pokrajine Loren, zajedno sa njenim centrom, Mecom, bili su pod vlašću Nemačke. Ova područja su pripala novoujedinjenom Nemačkom carstvu posle trijumfa Pruske u Francusko-pruskom ratu 1870-1871. U tom ratu je na strani Francuza, u Legiji stranaca, kao potporučnik pod imenom Pjer Kara, vojevao Petar Karađorđević, kasniji srpski i jugoslovenski kralj. Petar je u ovom ratu ranjen i zarobljen, ali je uspeo da pobegne iz zarobljeništva. Francusko-pruskom ratu 1870-71. je posvećen jedan novi muzej, otvoren ovog proleća, u lorenskom mestu Gravelot.

Francuska je bila teško frustrirana posle poraza u ovom ratu, gubitka teritorija i ogromnih ratnih reparacija koje je morala da isplati Nemačkoj. O tome svedoče alegorijske slike koje gledamo u Muzeju Loren u Nansiju. One iskazuju čežnju za izgubljenim područjima i jad tamošnjih francuskih porodica čiji su sinovi morali u nemačku vojsku. Granični stupovi od livenog gvožđa sa natpisom Nemačko carstvo bili su strašan trn u oku Francuzima posle 1871. Revanš je decenijama potom bila vodeća misao Francuza u vezi s Nemačkom. Principovi pucnji u Sarajevu su samo napravili opšti požar iz tinjajućeg, vidljivo je na izložbi u Nansiju.

Godine 1913. Francuska je produžila opštu obavezu vojnog roka sa dve na tri godine. Na početku Prvog svetskog rata, u avgustu 1914, mobilisala je 3,58 miliona vojnika. To je bilo skoro devet odsto ukupnog stanovništva Francuske; neizdrživo na duži rok za njenu privredu. S druge strane, Nemačka, stanovništvom znatno brojnija od tadašnje Francuske (60 naspram 40 miliona), koja je imala i drugi front - protiv Rusije - mobilisala je ukupno 3,75 miliona vojnika, ili 6,25 odsto svoje populacije.



U Bitkama na granici, u avgustu i septembru 1914, palo je, u svakom od ta dva meseca, po 100.000 Francuza. Francuzi su, prema svojem predratnom planu XVII, krenuli u napad, ali su ubrzo bili odbačeni i naterani na povlačenje. Nova, mnogo ubitačnija ratna tehnika raznela je dotadašnju francusku ratnu doktrinu i taktiku. NJena ofanzivna strategija bila je nedelotvorna, pa se linija fronta nije mnogo promenila. U kolektivnoj svesti je ostalo da su francuske oružane snage naprosto srljale pred nemačke cevi, te imale ogromne gubitke.

Istovremeno, propao je i nemački, Fon Šlifenov plan. Ovaj ratni plan je nazvan prema feldmaršalu Alfredu fon Šlifenu, koji je umro pre rata, 1913. Prethodno, kao šef nemačkog generalštaba, Fon Šlifen je 1905. osmislio brz prodor koncentrisanih, brojčano nadmoćnih nemačkih trupa kroz neutralnu Belgiju i zaobilaženje francuskih snaga. Nemci su zaista ubrzo po početku rata u letu 1914. ušli u Francusku kroz Belgiju (što je navelo Veliku Britaniju da objavi rat Nemačkoj), ali se front u septembru 1914. stabilizovao kod reke Marne.

Prethodno su, južnije, u Lorenu, Nemci zaustavljeni kod brdskog masiva zvanog Gran Kuron. Oslobađanje od Nemaca zauzetog mestašca Rozalijer smatra se prvom francuskom pobedom u Prvom svetskom ratu. Osim što je sprečila Nemce da zauzmu Nansi - koji je od 1871. bio samo 15 kilometara od nemačke granice - uspešna francuska obrana kod Gran Kurona je omogućila da francuske i britanske oružane snage budu uspešne u Bici na Marni. Tako je i prodor Nemaca prema Parizu bio zaustavljen.

Za sve to je plaćena ogromna cena u ljudskim životima. Loren je načičkana grobljima iz Prvog svetskog rata. Vozimo se do spomenika Francuske 11, Gvozdene divizije kod Leomona, koji je osam puta prelazio iz ruke u ruku, pod kontrolu nemačke odnosno francuske vojske. Među pašnjacima na kojima krave polako preživaju pod letnjim suncem, uz put vidimo pojedinačne krstove, s oznakama kakve ima ratno vazduhoplovstvo Francuske (trobojni krug) odnosno Nemačke (nemački crni krst). I danas se kosti vojnika povremeno pronalaze na ovdašnjim poljima, pa im se postavljaju ovakvi krstovi, sve dok se ne prenesu u veće kosturnice.

Na groblju u Žerbevilu, jednom od brojnih koja imaju status francuske Nacionalne nekropole, nizovi su grobova francuskih vojnika, ali i lepo uređeno nemačko groblje. Među nadgrobnim spomenicima nemačke vojske pažnju privlače i oni podignuti vojnicima i oficirima koji su bili rodom Jevreji. Preživele nije poštedeo njihov ratni drug, Adolf Hitler: nemački veterani Prvog svetskog rata jevrejskog roda bili su takođe žrtve nacističkog genocida 1933-1945.

U ovom delu Francuske je i Verden, francuski grad poznat po ukopanim tvrđavskim položajima, oko kojih su teške bitke bile 1916. godine. U nemačkim napadima, od februara do decembra 1916, Francuzi su imali gubitke 70.000 ljudi - svakog meseca!

Povodom stogodišnjice početka Prvog svetskog rata, u Svetskom centru za mir u Verdenu, nekadašnjoj episkopalnoj palati, otvorena je izložba Šta je ostalo od Prvog svetskog rata, koja traje do decembra 2018, do stogodišnjice njegovog završetka. Izložba pokazuje kako je naučni i tehnološki napredak 20. veka uveliko pospešen ovim ratom. Ovaj rat je ubrzao razvoj avijacije, bežične komunikacije, motorizacije i mnogih drugih tehnologija. Među ostalim, tenk je izumljen u vreme Prvog svetskog rata. Upravo francuska fabrika Reno bila je prva koja je počela da proizvodi oklopno vozilo sa pokretnom kupolom (tenk FT-17). To je bio jedan od važnijih izuma u istorijatu oklopnih jedinica. U Prvom svetskom ratu je bilo rašireno i danas zabranjeno hemijsko oružje, na šta nas, među eksponatima u Verdenu, podseća jedna nemačka gasna granata.

Pored tehnološkog napretka, u Prvom svetskom ratu se proširio i alkoholizam, kao i konzumacija cigareta. To će imati dugoročne epidemiološke posledice. Istovremeno, napredovale su hirurgija i razne druge medicinske oblasti; infektologija na primer, kao i psihijatrija koja je postala priznati deo medicine upravo tokom sukoba koji je rezultirao ne samo fizičkim ranama, nego i psihičkim traumama miliona ljudi.

Oko Verdena, na relativno malom prostoru, mnogo je spomenika iz ovog rata. Američka braća su podigla spomenik Rovu bajoneta. Reč je o mestu na kojem je pronađeno nekoliko desetina francuskih mrtvih vojnika. Umrli su u rovu, jedan do drugoga, sa puškama na kojima su bili nataknuti bajoneti kako strše iz rova. Vojnici su najverovatnije svi poginuli trenutačno, od nemačkog artiljerijskog dejstva, a bajoneti su im na puške možda stavljeni kasnije, od drugova koji su tako hteli da označe ovo mesto. Kako god bilo, reč je o zanimljivoj priči i impresivnom spomeniku.

Kod Verdena, oko kojeg je poginulo 300.000 francuskih i nemačkih vojnika, smešteno je i najveće francusko ratno groblje iz Prvog svetskog rata. Oko monumentalne kosturnice Dumon, koja sadrži ostatke više od 130.000 poginulih, što francuskih što nemačkih vojnika, nalazi se groblje sa više od 16.000 grobova. Kosturnica Dumon na prvi pogled nalikuje podmornici iz čije sredine se diže toranj nalik svetioniku. Podignuta je između dva svetska rata, na podsticaj verdenskog veterana i ratnog invalida, kasnije poslanika i francuskog ministra rata Andrea Mažinoa.
Na svakom kamenu unutrašnjosti broda kosturnice upisana su imena identifikovanih vojnika, s datumima rođenja i smrti. Neki od tako šturih epitafa su posebno potresni, kao onaj na kojem čitamo da su tu kosti jednog oca i njegova četiri sina.



Mažino je umro početkom 1932, nekoliko meseci pre nego što je završena Kosturnica Dumon. Ostao je u prvom redu upamćen po Mažino liniji, obrambenom sistemu utvrđenja i prepreka uzduž čitave francusko-nemačke granice, postavljenom uz njegovo zalaganje između dva svetska rata. Međutim, vojska Hitlerove Nemačke se u proleće 1940. probila u Francusku preko Holandije i Belgije. Nemačke snage su jednostavno obišle Mažino liniju, odsekle je od ostatka Francuske, koja je potom kapitulirala.

Mažino linija je nastala na bazi uspeha francuske statične odbrane iz Prvog svetskog rata, čiji simbol je upravo Verden. Posetili smo i For Dumon, najbolje opremljeno i branjeno utvrđenje oko Verdena. Nekoliko spratova ovog ukopanog fora odlično je očuvano, uključujući pokretne tornjeve, koji su se iz tla podizali nakratko, da bi se omogućilo gađanje iz topova, te odmah zatim spuštali.

Za razliku od ukopanih forova Verdena, sela u okolici su u ratu sravnjena sa zemljom. Kako i ne bi, kada je ovde, u proseku, na svaki kvadratni metar u Verdenskoj bici palo šest granata - ukupno 26 miliona! Posetili smo Fleri, jedno bivše selo. Kuća ovde nema, skoro više ni njihovih tragova. Vodič kaže da je posle rata ovo područje izgledalo kao površina Meseca. Posle većih kiša bujice ovde i dan-danas izbacuju na površinu i kosti vojnika. To se desilo i nedavno, kada su nađene kosti dvanaestorice poginulih. Sedam je identifikovano, a petorici pronađena rodbina.

U Fleriju se nalazi i spomenik dvojici francuskih potporučnika - Anrija Erdina i Pjera Milana - streljanih za primer. Pogubljeni su po nalogu njihovog komandanta, jer su se povukli s položaja - iako su time spasli sebe i više desetina svojih vojnika iz okruženja tokom jednog nemačkog većeg napada. Streljani potporučnici su posle rata rehabilitovani.
Granica oko koje su stolećima ratovali Francuzi i Nemci sada više nije tvrda međa. Obe zemlje su deo šengenskog sistema, štaviše upravo Francuska i Nemačka čine okosnicu Evropske unije. Na For Dumonu se danas, uz zastave Francuske i EU, vije i barjak Nemačke. Sedam decenija mira je dostignuće koje nije za potcenjivanje.