Srbija je ogledalo Vizantije

Kao stručnjak za vizantijsku umetnost i civilizaciju Tanja Velmans stekla je međunarodni renome. Ova istoričarka umetnosti, poreklom Bugarka, kao istraživač u Francuskom naučnoistraživačkom centru (CNRS), vodila je brojne arheološke misije u Gruziji, a rezultate istraživanja izlagala je širom Evrope, u Japanu i Americi. Nedavno se i kod nas pojavila njena knjiga „Čudesna povest ikone” („Klio”, Beograd, prevod Nataše Ikodinović, str. 269), u kojoj pripovedajući o imaginarnoj arheološkoj misiji čiji je cilj da se popišu i prouče mnogobrojne ikone rasute po svetu, Velmans istražuje zašto je ikona nadživela vizantijski svet i postala univerzalni hrišćanski simbol. „Pre svega, ikona je umetničko delo koje je uspelo da izrazi, i to na najbolji način koji postoji u ovom svetu, ono što rečima izražavamo kada pričamo o nadnaravnom svetu, o Bogu, o svemu duhovnom”, kaže. Ikona se danas uglavnom doživljava kao umetničko delo, ali ljudi iz crkve kažu da je ona više od umetnosti? - Vizantijski umetnici su govorili da ono što je na ikoni predstavlja božanske energije onog koji je predstavljen. Danas se to tako ne govori, ali ikona i dalje predstavlja više od umetničkog dela. Da napravim digresiju: kada sam bila u Japanu, otišla sam u tamošnji manastir. Prijatelji sa kojima sam bila su doneli poklon. Dar je primio starešina manastira. I on je odmah krenuo da uzvrati. Uzeo je papir i mastilo, i u jednom potezu pera naslikao božanstvo sa šest ruku, što je vrlo teško da se naslika. To me je podsetilo na srednjovekovne umetnike. Ikonopisac se prvo pomoli, pa onda slika ikonu. Slikanje ikone je stvar koncentracije i verskog ubeđenja. I danas je, kao i u srednjem veku, potrebno da se ikonopisac skoncentriše i da veruje u ono što slika. Odavno se ikone ne doživljavaju na isti način na Istoku i Zapadu. Ipak, primetno je da ikone sa Istoka sada osvajaju Zapad... - U rimokatoličkim crkvama nalaze se pravoslavne ikone, i to je paradoks. Jer, sve do pretposlednjeg pape, do Jovana Pavla Drugog, vladala je netrpeljivost prema Pravoslavnoj crkvi, a danas se gotovo u svakoj crkvi nalazi neka kopija pravoslavne ikone. Sve do renesanse, na Zapadu je vladao rimokatolički pristup. I Hristos i Bogorodica prikazivani su kao što bi se prikazao bilo ko od nas. U Vizantiji je bilo potpuno drugačije. Nastojalo se da se napravi otklon od ljudske realnosti. Deo ljudskog je zadržavan, samo koliko bi bilo prepoznatljivo, ali ne više. Na ikoni su sve slike spiritualizovane, produhovljene, da bi se istaklo duhovno u odnosu na materijalno. Tako, crta se da je oval izdužen, nos tanak i izdužen, usta isto tanka, ponekad i potpuno nema, dok su oči krupne i jako uvećane, jer se još od Platona govori da su oči ogledalo duše. I sve to je izraženo pomoću linija, grafikom isključivo, a ne svetlim i tamnim površinama da se ne bi stvarao osećaj reljefa. Time se dematerijalizuje ljudska figura svetaca na ikoni. U najmanjoj meri se naznačuje telesno, materija... Iako su mnoga najveća i najpoznatija ikonografska dela nastala u vizantijskom duhovnom ambijentu, na Zapadu se prećutkuje civilizacijska uloga Vizantije... Zašto je to tako? - Na Zapadu ikona je postala simbol za sve ono što je duhovno, spiritualno, iz nebeskog sveta... Ikona se nalazi svuda, na koricama katoličkih knjiga, omotima diskova, na plakatima koji najavljuju konferencije ili koncerte duhovne muzike... Svuda se nalazi. Postala je kao logo. Ali se o ikoni stvarno ne zna ništa, ne zna se ništa o Vizantiji. Čak ne postoji ni želja da se zna. Zato sam i napisala ovu knjigu. Zašto Zapad ćuti o Vizantiji kada je upravo preko nje izvršena recepcija grčko-rimske antike? - To je tačno. Ali se to ne zna na Zapadu. U školama se, recimo, uči o Egiptu, koji nije izvršio nikakav uticaj na francusku kulturu, a o Vizantiji, koja jeste, niti se uči, niti se zna. Zato što je sve do HH veka obrazovanje bilo pod okriljem Rimokatoličke crkve, a ona je, kao što se zna, gajila netrpeljivost prema pravoslavlju. Da li se i na Istoku, kome je Vizantija u temelju, pod uticajem bučnog Zapada o njoj malo uči i nedovoljno zna? - Trebalo bi više da se uči, ali to danas nije moda. A moralo bi, jer Vizantija predstavlja nacionalno nasleđe u svim zemljama istoka. Kako vi vidite ulogu Vizantije, vizantijskog nasleđa u savremenom svetu? - Uloga Vizantije danas je prilično smanjena. Ali, na Zapadu postoje osobe koje osećaju nostalgiju za verom, iako nisu stvarni vernici. I upravo njih privlači ikona, jer ona u njima ispunjava tu prazninu a da oni toga nisu ni svesni. U „Čudesnoj povesti ikone” pišete da je „ikona prerasla u simbol religijske slike u Evropi i kao takva postala nezaobilazna”... - Prođete ulicom i sigurno ćete negde videti reprodukciju ikone. U izlozima, na knjigama, nekad čak i na nekim najobičnijim predmetima... Vizantinci su uspeli da prikazujući ljudsko lice, prikažu ono nadljudsko. Zašto je to tako? - Bez obzira na to da li ste vernik ili ne, ikona vam prenosi nešto sveto. To savremeni čovek oseća. Vizantinci su odredili sakralnost, posebno sakralnost slike. Na Sedmom vaseljenskom saboru u Nikeji, 787. godine, upoređene su Hristova i careva slika, da bi se pokazalo da je predmet obožavanja ikone lik koji je na njoj predstavljen, a ne materijal od koga je ona napravljena, kao što su tvrdili ikonoborci. A na Zapadu je ikona, i religijska slika uopšte, shvatana sasvim drugačije. Posle pisma pape Grgura Velikog episkopu Marselja (oko 600. godine) i dokumenta Libri Carolini, koji je, na zahtev Karla Velikog, napisao Teodulf Orleanski, slika na Zapadu nije predstavljala sakralni predmet. Isticano je da u verskoj slici nema ničeg svetog, nikakve misterije, tajne... Verske slike služe samo da se ukrase zidovi hrama i da se obrazuju nepismeni. Dakle, reč je o suprotstavljenim koncepcijama. I upravo zato u gotskim katedralama vidite mnogo laičkih statua i predmeta koji nisu sveti. Danas su ikone sa Istoka u hramovima na Zapadu. Možda nisu još izložene na najvidljivijim mestima, ali pogledajte po uglovima, pa ćete videti... Najveći deo vaše knjige „Zračenje Vizantije” govori o srpskim freskama. Pošto imate pregled kulturnog nasleđa ove vrste, kako na duhovnoj mapi sveta vidite srpsku baštinu? - Kada bi, recimo, neki diktator zabranio da se priča o srpskim freskama u Srbiji i Makedoniji, i da se one vide, onda nikako ne bi mogao da se prikaže vrlo važan period u razvoju fresaka, koji se desio od 13. do 15. veka. A to je vreme neke vrste rane renesanse, onog što se naziva renesansom Paleologa. One su vrlo brojne... Na srpskim ikonama, ili vizantijskim ikonama u Srbiji i Makedoniji, ma kako ih zvali, postoji najveće teološko ili liturgijsko produbljenje onog što se prikazuje. U to vreme postoji povećano interesovanje za evharistiju (pričešće) i upravo tih primera ima dosta u Srbiji. Oni su ponekad jedinstveni. Značaj srpske baštine očigledan je i po tome što se renesansa Paleologa prvi put uočava u Mileševi, a svoj vrhunac dostiže u Sopoćanima. Ona se nastavila, ali nikada više nije bila tako razvijena kao u Sopoćanima. A, da podsetimo, glavne karakteristike renesanse Paleologa su, prvo, građenje antičkog modela u ljudskoj figuri; drugo, izražavanje emocija na licu; i, treće, javljanje volumena, odnosno reljefnosti na licu i na telu. Koje srpske freske su, po vama, jedinstvene? - Recimo, one u Markovom manastiru u Makedoniji. U apsidi, u prvom nivou, prikazana je Božanstvena liturgija. Obično je prikazivano kako Hristos služi liturgiju, a anđeli prikazuju đakone. Prikazuje se Veliki vhod. Božanstvena liturgija, sa Hristosom i anđelima, obično se prikazuje u kupoli ili nekom drugom uzvišenijem mestu. Ali, ovde, u Markovom manastiru to je jedinstveno, jer je ona prikazana u prvom nivou, i što u Velikom vhodu, u služenju, pored Hristosa i anđela, učestvuju i episkopi, što znači da se nebeska i zemaljska liturgija spajaju. U Srbiji postoji ikonografija koja je verovatno postojala još negde u Vizantiji, recimo u Konstantinopolju, ali se to danas ne zna. Danas je ostala samo u srpskim svetinjama. Radi se o geneološkom stablu Nemanjića. Loza Nemanjića je verna kopija Hristovog rodnog geneološkog stabla. Samo što su na vrhu Hristovog stabla Hristos i Bogorodica, i ono pokazuje Bogorodičine pretke. Dok su na vrhu loze Nemanjića, zavisno od vremena i manastira u kojem se prikazuje, vladari koji su u tom vremenu na vlasti, sa prikazanim precima njegovim. To je vrlo značajno za proučavanje portreta u vizantijskom slikarstvu. Tvrdite da se vizantijsko ikonografsko nasleđe najbolje očuvalo u srpskim crkvama i manastirima? - Da. Očuvalo se mnogo bolje u Srbiji, nego, recimo, u Grčkoj, što možda danas može da izgleda čudno. Ali nije čudno. Grčka je bila provincija Vizantije, provincija koju su nekada zauzimali vojnici sa Zapada, kuda su išli u krstaške pohode. A Srbija je bila jaka država, sa jakom dinastijom, koja je htela da imitira vizantijske careve, tako da je, na neki način, Srbija bila ogledalo Vizantije. Dakle, ono što je izgubljeno u Carigradu, može se naći samo u Srbiji. Kako gledate na to kada svet, prvenstveno zapadni svet, ćutke gleda na rušenje i ugrožavanje srpskih crkava i manastira na Kosovu i Metohiji? - To se jedino može objasniti neznanjem. Zato što se o Vizantiji ne zna ništa. Da se to desilo, recimo, u Veneciji, svi bi digli strašnu dreku, ali pošto se o ovim crkvama ne zna gotovo ništa, svi ćute. Zbog tog neznanja, ja sam se odlučila za pisanje knjige. Kroz ikonu približava nam se vizantijska kultura i vizantijsko nasleđe. Srpske crkve i manastiri na Kosovu i Metohiji se moraju zaštititi. Trebalo bi da ih policija čuva i dan i noć. A trebalo bi i da se nađe sredstava da se snimi film o najvećim crkvama i manastirima u Srbiji i Makedoniji, i da se to prikaže na francuskoj, engleskoj i nemačkoj televiziji. Da se svet s tim upozna i da to razume. Na francuskoj televiziji nedeljno se prikazuju dva filma o civilizacijama. Jedan je sigurno o Egiptu. Pa, Egipta je svima preko glave. Drugi je o nekom drugom delu sveta. Ali nikada nijedan nije bio o Vizantiji. Kako vidite budućnost ikone? - Vrlo teško je predvideti budućnost ikone. Možda će u budućnosti čovek uspeti da pronađe neko još bolje sredstvo da izrazi svoju duhovnost. Ali, ja lično imam veliku nadu u budućnost ikone. Mislim da ima svetlu budućnost. Nadam se da će se kroz tu sliku, za koju postoji sve veće interesovanje, da se javi i želja da se sazna šta su te slike, odakle dolaze, ko ih je naslikao, kako su se razvijale... Da probude želju saznanja. Tako će se pojačati interesovanje i za Vizantiju. Kroz emociju koju ikona stvara, nadajmo se, doći će i do saznanja.