Rapsodična slika devedesetih

Tradicionalna svečanost na kojoj se dobitniku uručuje NIN-ova nagrada kritike za roman godine, održana ovog puta u svečanoj sali Skupštine grada Beograda, 24. januara, privukla je i ove godine mnogobrojne pisce, novinare i ličnosti iz kulture i javnog života. Po već ustaljenom običaju, gostima se prvi obratio glavni urednik NIN-a Slobodan Reljić, pozdravljajući ih i podsećajući da je ovo 55 godina kako NIN dodeljuje nagradu za naš roman godine i time ispunjava onu davno zacrtanu kulturnu misiju. Potom je rekao: - Dakle, ispraćamo 2007. sa odlukom NIN-ovog žirija da je “Ruski prozor” Dragana Velikića – roman godine. NIN se potrudio da nađe sponzora koji s nama deli utisak – da je podržavanje ovakve kulturne misije sa dosad rekordnih 10.000 evra – najbolji marketing. I više od marketinga! S Jovom Šćepanovićem, prvim čovekom firme – u Srbiji i regionu vrlo poznatog imena – “Karneks” – lako smo se dogovorili oko finansijskih uslova. Tako sad naš laureat, naravno kad okonča ambasadorski mandat, može da odvoji godinu dana i da na miru napiše novo delo. Naš žiri u sastavu – Milan Vlajčić (predsednik), Milo Lompar, Aleksandar Jovanović, Stevan Tontić i Slobodan Vladušić – učinio je gotovo isto tako poznatom u javnosti i knjigu “Poljubac” Gordane Ćirjanić. Za glas – pa pobednik! Skrenuli smo vrlo ozbiljnu pažnju na dva mlada pisca – Vladimira Kecmanovića, čija je knjiga bila treća na rang-listi, i Draška Miletića. Kulturna javnost je, već pri oglašavanju užeg izbora, zaintrigirana žirijevim odnosom prema jednoj knjizi koja – nije ušla u taj krug! Nema sumnje, to 55 godina iskustva pokazuje, da će i to privući dodatnu pažnju znatiželjnih. Sad – posle proglašenja – sledi novi čin ove srpske kulturne misije koja se zove “NIN-ova nagrada žirija za roman godine” – desetine hiljada tiraža knjiga i stotine hiljada čitalaca vrhunske književnosti – u vremenu kad se čita sve manje i kad Bil Gejts očigledno preotima sledbenike starom Gutembergu. Posle reči predsednika žirija Milana Vlajčića, plaketu koja mu je pripala kao najboljem romanopiscu protekle godine uručio je Draganu Velikiću glavni urednik NIN-a, a Jovan Šćepanović, v. d. generalnog direktora “Karneksa”, predao mu je ček od 10.000 evra (u dinarskoj protivvrednosti). Lepotu Velikićeve književne reči prisutnima je približio mladi glumac Jugoslovenskog dramskog pozorišta Srđan Timarov, čitajući probrane odlomke iz nagrađenog romana. Reč predsednika NIN-ovog Žirija Sugestivan rukopis Nešto pre pola stoleća veliki srpski pesnik i esejista Dušan Matić objavio je zapažen napis u kojem je tvrdio da je roman velika matura književnosti. A te godine pred tadašnjim sastavom NIN-ovog žirija za najbolji roman godine našlo se manje od dvadeset naslova sa znatno šireg kulturnog prostora od današnjeg. Čuvajmo se olake ironije na račun ovog kulturnog optimizma, pogotovu ako imamo u vidu da je u minuloj kalendarskoj godini 107 romana, barem pet puta više nego u prvim godinama NIN-ove nagrade, bilo na odmeravanju. I još nešto se bitno promenilo u međuvremenu. Ako je pre pola stoleća NIN-ova nagrada bila jedna od retkih i neprikosnovena, u ovim godinama, na prostoru nekadašnje jugoslovenske republike Srbije pojavila se tušta i tma književnih nagrada. Jedan moj prijatelj, vrstan pesnik i satiričar, donedavni ambasador u susednoj državi, pre petnaest godina je objavio knjigu u kojoj je pobrojao i opisao oko četiri stotine književnih nagrada, više nego što ih imaju čitavi kontinenti. U međuvremenu se ovaj broj povećao jer su se pojavile razne povelje, poslanice, hrisovulje, Zlatni krstovi cara Lazara i mnogih drugih znanih i neznanih svetaca. Nagrade pokreću redakcije, književni klubovi, opštinski fondovi, zavičajne družine, udruženja bivših i budućih boraca, samozvane akademije i izdavačke kuće. Postoje dve nagrade sa imenom Meše Selimovića, isto se dogodilo i sa časnim imenom Ive Andrića. Izazvana je neviđena pometnja, tu se bilo ko normalan jedva može snaći. U društvu čija dva književna udruženja okupljaju esnafski blizu 1.400 pisaca, svako može da potraži utehu u nekom obliku potvrđivanja. Pošto ovde dodeljujemo 53. NIN-ovu nagradu za najbolji roman godine, nagradu koja uživa najveći ugled i poseduje zavidan kontinuitet, nije zgoreg podvući da nema nagrade koja označava propusnicu za književnu večnost. Ujedno, nagrada ne donosi podelu na pobednika i poražene, kako se to ponekad olako predstavlja u medijima. Ako je u prvoj godini postojanja nagrade među nenagrađenima ostao Ivo Andrić sa svojim epohalnim ostvarenjem Prokleta avlija, uz naivno tumačenje da ovde nije reč o romanu već o pripoveci, to nije smetalo da se u sledećim decenijama sve do današnje, svaka odluka tumači na najrazličitije načine, što je imanentno svakoj pluralističkoj kulturi i demokratskoj atmosferi javnog delovanja. Kad je pre nekoliko godina, obeležavajući pola stoleća sudelovanja NIN-ove nagrade u savremenoj kulturi, nakon jedne ankete odabrano deset najboljih romana kojima je iz ovih ili onih razloga izmakla nagrada, ova biblioteka nije delovala manje impozantno od najboljih nagrađenih knjiga. Ovakav oblik potvrđivanja ugleda i relevantnosti jedne nacionalne nagrade nije zabeležen ni u jednom drugom deliću zemaljske kugle. I odluka ovogodišnjeg NIN-ovog žirija biće podložna neumitnoj proveri tokom sledećih godina. Kako bi rekli stari mudraci, ljudski poslovi i dani. Nagrađeni roman Dragana Velikića Ruski prozor, kako smo istakli u prvom saopštenju o dodeli NIN-ovog priznanja, pripada magistralnom toku naše novije književnosti. On istražuje sudbinsku temu stranstvovanja, dobrovoljnog izgnanstva u najgorim devedesetim godinama prošlog veka. Izbegavši služenje vojnog roka u vreme bliskog bombardovanja naše zemlje, junak ovog romana putuje po Evropi, obavlja razne nametnute poslove, od tobožnjeg pisanja bedekera, do pranja i šminkanja mrtvaca. Ali to je, istovremeno, i roman koji u širokom luku obuhvata mnoge sudbine sa ovih, tada zaraćenih prostora nudeći široku, rapsodičnu sliku onoga što se mnogima događalo. Velikićev roman ispisan je sugestivnim rukopisom, unoseći dramaturgiju mnogostrukih ogledala u romaneskni oblik koji je sam pisac nazvao romanom omnibusom. Ako jedna nagrada poput NIN-ove potvrđuje poimanje gornje projekcije nacionalne književnosti, onda i Velikićev roman nudi autentično ohrabrenje da ukleti zanat pisanja ima svoje poslanje i u ovim, još uvek nesrećnim vremenima. Reč dobitnika Nin-ove nagrade Nagrade ne prave pisce Kreacija je stalno gubljenje zamišljenog cilja, nošenje peska u mreži. To ne kažem ja, već jedan moj junak u romanu Ruski prozor. Svako autentično književno delo je Nojeva barka u kojoj je čitav jedan svet, i taj svet, taj DNK pisca, postoji u onoliko verzija koliko je i čitalaca tog dela. Pre dvadeset godina moj prvi roman Via Pula našao se u finalu NIN-ove nagrade. Za taj roman dobio sam nagradu koja nosi ime meni najvažnijeg srpskog pisca, Miloša Crnjanskog. Od tada su prošle dve decenije tokom kojih sam objavio sedam romana i četiri knjige eseja. Za to vreme u Srbiji je dodeljeno oko pet hiljada književnih nagrada. I sve su me mimoišle. Razlozi nisu samo politički. Ali, kada smo svi nagrađeni, niko nije nagrađen. Nijedna nagrada ne može napraviti pisca na duži rok. Dok je pisac mlad, nagrade su važne jer obezbeđuju najkraći i najbrži put do čitalaca. Međutim, do čitalaca se stiže i bez njih, samo je put sporiji i duži. Naravno da se radujem NIN-ovoj nagradi. Da sam je dobio pre 20 ili 15 godina, ona bi meni mnogo više značila nego ja njoj. Danas smo izjednačeni. Hvala NIN-ovom žiriju koji je širom otvorio poluotvoren prozor moje literature prema budućim čitaocima. Jer, bez NIN-ove nagrade postojao bih samo imenom u svesti onih koje će me zahvaljujući ovoj nagradi i pročitati. Ove godine, po mom mišljenju, postoje dva dela koja su je takođe zaslužila. To su “San o ljubavi i smrti” Filipa Davida i “Poljubac” Gordane Ćirjanić. Ali, sve je to priča o umetniku, i čini mi se da već dve decenije ispisujem tu pripovest, svejedno da li moji fiktivni književni likovi poseduju originalne otiske u stvarnosti, kao što je to slučaj sa Yojsom, Zvevom i Nabokovom, ili su nastali bez predložaka. Umetnici su i oni moji junaci koji kao recepcioneri i službenici pošte, klavirštimeri i vozači tramvaja, krstare vlastitim životima neprekidno premeravajući razdaljinu između putanje po kojoj žive, i one po kojoj bi želeli da žive. Umetnost je moćnija od stvarnosti, u njoj prebiva neprolazni oblik te stvarnosti koji nam u životu stalno izmiče, jer uvek stižemo kasno, toliko kasno da ono što tražimo, ne prepoznajemo kad mu se približimo. Ulica u kojoj smo odrasli, i koju smo napustili, da bismo se nakon tri, ili četiri decenije ponovo vratili, nije ista ulica, zatrpana je životima koji su se odvijali u našem odsustvu, i zalud ćemo u detalju sa fasade neke kuće koji je ostao nepromenjen, i lebdi u bezmerju našeg pamćenja kao parče jarbola nakon brodoloma, pokušavati da uspostavimo ulicu koje više nema. Samo prostori koje smo kao čitaoci naseljavali, ostaju za čitav život pouzdana kopna na koja se uvek možemo vratiti. Književno delo ne nastaje na osnovu unapred smišljenog koncepta, za pisaćim stolom, u igri papirnatih likova, u jalovom nadgornjavanju sa književnim precima i savremenicima, u traženju nekakvog ključa kojim bi se otvorila vrata bez brave. Literatura se piše koracima koji odjekuju u samoći čvrsto omeđenog vlastitog sveta, kada sa stvari, predmeta i ljudi spadnu koprene, kada se život raspadne u bezbroj mogućnosti, i svaka nepoznata egzistencija postane deo intime onoga ko se toliko odmakao da čitav univerzum pulsira ritmom njegovog srca. Stevan Tontić Deset romana Ne znam kolika je produkcija romana na evropskim jezicima s približnim brojem govornika, ali je na srpskom i 2007. premašila sto naslova. Što se dakle romana, kao “zapisa” u “crnoj knjizi” svoje istorije tiče, Srbi su nacija sa zavidnom produktivnošću. Nastavi li se tako, ne znam gdje će nam biti kraj, ukoliko sve već nije fenomen “poslije kraja”. Bilježim, u najkraćem, 10 (a zapravo 11) boljih romansijerskih ostvarenja. Romaneskni diptih San o ljubavi i smrti Filipa Davida spaja tek simbolična veza – sudbina Jevreja u modernoj Evropi. Kratak roman o ljubavi za mene je najljepša, klasično oblikovana priča o jednom hasidskom mladiću vanredne ljepote i pameti, nahočetu i neprepoznatom pravedniku u doba pogroma koji će se sa svojom slijepom i gluvonijemom žuđenicom iz snova sjediniti vjenčanjem tek poslije obostrane smrti. Štivo u alegorijsko-simboličkom okviru, a ipak veoma živo i uzbudljivo. Kratak roman o umiranju, pisan u drugačijem prosedeu, posvećen je autističnoj djeci iz nacističkog specijalizovanog doma u Banatu koja će se oteti užasnoj dresuri i obrazovati bandu čiji je glavni junak jedan jevrejski dječak. Poljubac Gordane Ćirjanić je poetsko-realistička povijest o jednom kotorskom bogalju koji se u svojoj šezdesetoj ispovijeda obnaženoj hotelskoj prostitutki. Jedini poljubac u kojem se njegova neiživljena strast spojila sa strašću jedne gostujuće slikarke (makar i u pripitom stanju) toliko mu je zavrtio mozak da će u toj ludoj potrazi nestati bestraga. Stranice o tome poljupcu (za razliku od prilično zagonetnog uvoda) idu među najbolje u našoj savremenoj prozi. Omnibus-roman Ruski prozor Dragana Velikića pisan je kultivisanim jezikom, sa rečenicom u kojoj ima stilske elegancije i kapljica poezije. Glavni junak je tip “umjetnika u mladosti” koji, napustivši Srbiju potkraj devedesetih, mijenja mjesta boravka u Mađarskoj i Wemačkoj, obavlja razne poslove, mozga o svom identitetu i mogućem pozivu pisca, traži utjehu u ljubavnim susretima. Vrludava naracija pomalo se rasipa u varijacijama sjećanja i razmišljanja “raseljenog lica”, bedekerskim podacima i sporednim likovima. Feliks Vladimira Kecmanovića jedno je od prijatnijih iznenađenja među konkurentima za NIN-ovu nagradu. Sa karakteristično kratkom i preciznom rečenicom, koja često podsjeća tek na naznaku radnje iz filmskog scenarija, to je inteligentno sklopljena priča o jednom beogradskom penzioneru prevarantu i uzbudljivom susretu sa nepoznatim mu sinom, koji iz Kanade dolazi na sahranu majke, “prevarene” svojedobno – u krevetu. Ranko Risojević otvorio je romanom Simana svoju “banjalučku trilogiju”. Simana je narodna vidarka, starica na samrti u času kada “Švabo” 1878. zauzima Banju Luku. Prisjeća se mnogih nevolja i zala iz života pod Turcima, sa pojedinim stvarnim likovima, poput buntovnog Pelagića. Autor gradi svestranu, refleksivno-poetsku a epski razvedenu panoramu jednog doba čije se paradigmatske književne slike nalaze u djelu Ive Andrića. Lijep užitak u lektiri (jezička svježina, oštrina zapažanja i razgolićavanja događaja i junaka, duhovitost, anegdotičnost) pruža Turnir grbavaca Lasla Blaškovića, roman-dnevnik čiji su junaci, pored samog autora, srodnika mu i znanaca, i neki poznati pisci (Tišma, Kiš i drugi). Ludvig Davida Albaharija, u kojem jedan beogradski pisac optužuje drugog (najboljeg prijatelja) za krađu razrađene ideje romana s kojim je ovaj napravio svjetski uspjeh, odaje ruku majstora, ali i izvjesnu, stilski uslovljenu, monotoniju pripovijedanja. U fokusu je i sami grad, kojeg pokradeni pisac doživljava kao monstruoznu duhovnu palanku iz koje se ne može pobjeći. Ukazujem na još dva lijepa iznenađenja od nepoznatih mi autora. Junak romana Gresi svetog Maksa Aleksandra Marčićeva zove se Max Eichmann (!) koji, smrtno bolestan, ispovijeda duhovni aristokratizam i prezir prema “fukari”, predanost luksuzu i uživanju. Dosta nesimpatičan lik, ali je njegova ispovijest intelektualno provokativna i književno suverena. Roman pH Draška Miletića, u čijem je središtu selidbeno pakovanje jednog beogradskog bračnog para, napučen je stvarima i čudnim likovima – djeluju kao lutke na pozornici propadajućeg Beograda. Niz različitih priča, koje bi se možda dopale Danilu Kišu, povezuje tek neka “metafizička” polusvjetlost balkanske apokalipse. Izdvajam i odlično pisan, ali nepotrebno razvučen roman Adresa beše moja Dragiše Kalezića, sa stalnim međusobnim pretapanjem stvarnog i fikcijskog. Bilo je, naravno, još ozbiljnih i čitljivih, katkad tek tematski, jezički ili naratološki osobenih, “ludo” provokativnih ili pak zabavnih djela u raznim žanrovima. Mislim na romane “živih klasika” Dobrice Ćosića (nastavak romana o “vremenu vlasti”), Milorada Pavića i Vidosava Stevanovića, ali i na djela Igora Marojevića, Nikole Malovića, Mirjane Đurđević, Nenada Veličkovića, Labuda Dragića, Gorana Milašinovića, Mome Kapora, Eve Ras, Mihajla Orlovića, Emsure Hamzić, Laure Barne, Uglješe Šajtinca, Radovana Vlahovića... Gdje opet, znam, nužno netko fali – možda mi sami? Slobodan Vladušić Berba 07–hm, nije loše Postoji jedan lep kritičarski običaj, a taj je popljuvanje sezonske romaneskne produkcije u ime nekih drugih godina, u ime nekih drugih, starijih romana. Na taj način kritičar sebe simbolički poistovećuje sa epskim pevačem za koga je prošlost uvek superiorna u odnosu na sadašnjost. To je tačno za epske pevače, ali ne i za kritičare. Naime, kritičari, hteli to priznati ili ne, dele sudbinu romana o kojima pišu. Suprotno ovom prilično rasprostranjenom kritičarskom običaju, pokušaću da u ovom tekstu navedem nekoliko aktuelnih romana za koje možda ne bih smeo da se opkladim da će preživeti smenu godine na kalendaru, ali im to bar iskreno želim i isto tako se iskreno nadam. Pre svih, to je Velikićev Ruski prozor, roman koji je, uveren sam, sasvim zasluženo poneo NIN-ovu nagradu. Velikićev roman nije samo demonstracija jednog osobenog stilskog nadahnuća, nego, čini mi se, i dobar poligon za nadolazeće hermeneutičke igre: budući tumači ovog romana mogli bi svoja čitanja razapeti između tri tačke, između tri čiode pobodene u srednjoevropska potucanja junaka Ruskog prozora: prva tačka bi predstavljala Dositejeva putovanja, druga Donžuanove avanture, a treća postmoderni koncept plutajućeg subjekta. Sledeći roman koji bi vredelo pomenuti, ravnopravno sa ostalima koji slede, jeste Marojevićev Šnit, čija zanimljivost potiče iz autorove sposobnosti da tematizuje sadašnje u prošlom. Marojević je, naime, uspeo da osvetli ne tako složen, koliko prikriven odnos moći, medija i mode, fokusirajući se na grad Zemun za vreme okupacije u Drugom svetskom ratu. Razotkrivajući načine nastanka onovremenih lokalnih medija, Marojević se poigrava sa žurnalističkim dogmama koje u ovom romanu postaju patke: prva je svakako ideja slobodne štampe i objektivnosti. Sa druge strane, tematizujući veze između sveta mode oličene u kreatoru Hugu Bosu i nacističke vlasti, Marojević sugeriše širinu prostiranja sadašnjeg političkog. I svakako ovaj bi roman mogao biti mnogo bolji da je Marojević bio formalno konsekventniji u svom nastojanju da napiše roman tabloid. Interesantan je i roman Mirjane Đurđević Čuvari svetinja koji i pored izvesnih slabosti koje se pokazuju na kraju romana, ipak u srpsku književnost unosi jednu drugačije osećanje istorije: ne manje apsurdno, ono umesto u melanholiju, ili teoretska naglabanja tipa: nema istorije izvan teksta, skreće u humor. Taj humor neosetno u sebi stapa i melanholiji i postmoderno razumevanje istorije ali to čini u formi karnevalske razigranosti koja podseća na Basaru iz doba Fame. Nov je i pripovedački pristup Vladimira Kecmanovića koji je u svom romanu Feliks pokazao ne malu veštinu onoga što je u srpskom romanu gotovo iščezlo: veštinu pričanja priče. Stilski blizak minimalizmu, pre tačan nego nadahnut, Kecmanović uspešno tka priču o susretu oca i sina. Ono što toj priči nedostaje, jeste nešto šire simboličko polje, nešto širi horizont prikazanog sveta, ali ostaje nada da će me neki budući, mlađi i pronicljiviji tumač književnosti, u tome demantovati. Nasuprot Kecmanoviću, Draško Miletić je u romanu pH pokazao sklonost ka poetičkim rešenjima koja u izvesnoj meri dozivaju u čitalački horizont Kišov Peščanik. Miletić nam razotkriva sliku propadanja, dakle onoga što, od epskih vremena do danas, predstavlja esenciju literarnosti, kojoj kao da se jedino otima stil kojim je pisan ovaj roman: u njemu ne dominira toliko baroknost figura koliko napor da se pobegne od svakodnevnog, izanđalog jezika i da se jezičkim bogatstvom, pre nego jezičkom imaginacijom, nadomesti propadanje građanskog sveta, oličenog u bračnom paru Sponza i njihovoj selidbi. Miletićev roman je možda za nijansu sporiji i hermetičniji nego što bi trebalo da bude, pa ipak, i takav, on zavređuje pažnju pasioniranih čitalaca kojima je knjiga više od obične zabave.