Istorija u podrumu

Vreo julski dan. Prvi put sam u Beloj Palanci. Prolaznike u glavnoj ulici pitam: “Gde je Remezijana?” Svi odreda mi pokazuju na gradsku kafanu. Na antički grad tog imena ovde misle samo došljaci. Jer, u stvari, sam centralni deo današnje Bele Palanke poklapa se sa drevnom Remezijanom. Leži na njenim ostacima. Ali, gradilo se ovde ne obazirući se na tragove daleke prošlosti. Najveća šteta učinjena je u poslednjih pedesetak godina, prilikom gradnje nekoliko višespratnih zgrada. Sve te zgrade imaju podrume, što je utoliko zahtevalo dublje temelje i više kopanja. Usled takve gradnje, kako procenjuje ovdašnji arheolog mr Predrag Pejić, inače kustos Muzeja Ponišavlja u Pirotu, nepovratno je uništena, možda čak i trećina Remezijane. Rodna kuća Predraga Pejića je pored same ugaone severozapadne kule antičkog, a potom i turskog utvrđenja. Ruševine pored kojih je odrastao podstakle su ga i da se opredeli za studije arheologije. Danas je jedan od njihovih najupornijih zaštitnika. Remezijana je bila grad koji je najverovatnije živeo u prvom i drugom veku naše ere, kada su Rimljani zaposedali prostor današnje Srbije, formirajući svoju provinciju Gornju Meziju. U ta prva dva veka, kaže Pejić, objekti su bili od netrajnog materijala (drveta); tek u trećem veku počinje da se gradi od čvrstog materijala. A kada se takve zgrade (od čvrstog materijala) uruše, one “prave veliki kulturni sloj”. “Bilo gde da se zakopa na Remezijani, nailazi se na kulturni sloj debljine oko četiri metra”, predočava Pejić. Kroz ta četiri metra uočava se četiri do pet faza gradnje, jer je u vremenu od trećeg do šestog veka Remezijana više puta rušena, pa iznova građena. Remezijana je bila utvrđeni grad, sa bedemima dužine 250 i širine 230 metara. “U kasnijoj fazi svog postojanja, najverovatnije u V i VI veku, grad se širio i izvan bedema. Ali, od VII veka na Remezijani se nije živelo, ona je urušena, pa je taj teren ostao uzdignut, u odnosu na okolni teren.” Deset vekova kasnije (u XVII veku), na četvrtini antičkog utvrđenja, oslanjajući se na po pola severnog i zapadnog zida, podignuta je turska tvrđava. Ostaci nadzidanih antičkih bedema, u ovom delu, sačuvani su do naših dana. Zidovi Remezijane su debljine tri do četiri metra, a na njih naslonjeni turski zidovi dva do dva i po metra. Nažalost, oni se ljudskim nemarom uništavaju. Pored severnog zida parkirano je nekoliko velikih kamiona sa duplim prikolicama; ispod svih točkova vozači su postavili po jedan kamen, koji su uzeli sa obližnjeg zida... Najveći deo Remezijane je pod zemljom, neistražen. Arheološki ostaci danas su vidljivi tek na tri mesta. Kada je 1975. godine, u centru grada, otpočela gradnja dve stambene zgrade, naišlo se na ostatke moćnih zidova jedne veće građevine, za koju se veruje da je bazilika Svetog Nikite Remezijanskog. Zavod za zaštitu spomenika kulture u Nišu uspeo je da se izbori da se ostaci sačuvaju, iako se od namerene gradnje zgrada nije odustajalo; prizemni deo zgrada ostao je otvoren za širinu pronađenih temelja, a onda je na betonskim stubovima, preko cele površine ovog nalazišta nastavljena gradnja, a dve zgrade su spojene veznim traktom. Na ostatke antičkog utvrđenja naišlo se i prilikom gradnje biblioteke u Beloj Palanci. Takođe i prilikom gradnje parohijskog doma, pored hrama Vaznesenja Gospodnjeg. Zavod je uspeo i da se ovi ostaci sačuvaju. Ali, da bi se do njih došlo, mora se – ući u podrum pomenutih zdanja. O Remezijani malo znaju i oni koji žive na njenim temeljima. Negovan Jocić, pedagog u Osnovnoj školi, kaže da se tek poslednjih nekoliko godina, otkad je počelo više da se govori o potrebi arheoloških istraživanja na Remezijani i o Svetom Nikiti Remezijanskom, zna nešto više. Rezultat toga je i da Gimnazija u Beloj Palanci nosi ime “Nikita Remezijanski”. Zasad, to je jedina ustanova koja nosi ime ovog istaknutog ranohrišćanskog misionara i pisca, čija dela su nezaobilazna i u savremenom bogoslovlju. Nema nijednog hrama u SPC njemu posvećenog. Prvi hram na području Srbije posvećen Svetom Nikiti Remezijanskom podiže se nekanonski, u ime Rumunske pravoslavne crkve, u selu Malajnica kod Negotina. Podiže ga, suprotno kanonima Pravoslavne crkve, jedan nesvršeni bogoslov. Sveti Nikita Remezijanski (338-420) bio je oko pola veka episkop u Remezijani. Ne zna se tačno odakle je poreklom, ali se, na osnovu pojedinih pisanih izvora iz toga vremena, zaključuje da je i sam iz ovog kraja. Najviše svedočanstava o njemu ostavio je episkop Pavlin iz grada Nole u Italiji. Wih dvojica bili su prijatelji i međusobno su se posećivali. Pavlin je pisao duhovnu poeziju, pa je u poemi opevao i Nikitu kao misionara i crkvenog pesnika. Kroz pesmu govori da je pokrštavao Skite, Gote, Dačane i Hune, ali i ukazuje da je uspeo da pokrsti čak i tvrdokorno pleme Besi, iz teško pristupačnih planina današnje Bugarske, čiji pripadnici su bili vrlo surovi, a posle krštenja krotki kao ovce: “O, kakva promena! I kako srećna! Planine ranije neprohodne i krvave sada skrivaju razbojnike obraćene u monahe, pitomce mira”... Osim što je pokrštavao, Nikita se borio i za čistotu hrišćanskog učenja, jer se u to vreme, podsticano i od državne vlasti, u ovim krajevima, s velikim uticajem ukorenjivalo arijanstvo, u obliku omijstva. Posle jedne posete Italiji, njegov prijatelj i domaćin episkop Pavlin, 398. godine, ispisuje dužu pesmu, iz čijih stihova se naslućuje i Nikitino poreklo: “...Neka je blagoslovena zemlja i narodi kojima dolaziš dok od nas se vraćaš... Ići ćeš sve do severnih Dačana... Tako u kraju svakom po kome vođen hita Nikiti mome Gospod pomoć neka bude sve dok se žuđenoj otadžbini ne doveze srećno do grada... More kad pređeš već, opet preostaju tebi naporni putevi zemaljski – da voziš se sve do prvosveštenik u kojima jesi krajeva plodnih. Ti kroz Makedoniju, Filipovu zemlju, kroz grad Tomi (?) koračaćeš. Ići ćeš Skupima (Skoplje) kao dardanski gost, susedu rodnoga kraja...” O ugledu koji je Sv. Nikita uživao u svom vremenu govori upravo to što o njemu peva Pavlin, jedan od značajnijih hrišćanskih otaca na zapadu, s kraja IV i početka V veka. A kakav ugled je imao Sv. Pavlin, najbolje ilustruje činjenica što je upravo njemu blaženi Avgustin, utemeljivač latinskog bogoslovlja, posvetio Ispovesti, jedno od svojih najznačajnijih dela. “Wegovo bogoslovlje bilo je u službi širenja hrišćanstva u planinskim delovima Balkanskog poluostrva, gde je hrišćanska vera veoma sporo i teško prodirala, i gde se mnogoboštvo veoma žilavo odupiralo blagotvornom hrišćanskom uticaju”, piše prof. dr Radomir V. Popović. O tome, kaže, svedoče Nikitine besede namenjene oglašenima (katihumenima). Prvi poznati podaci o remezijanskoj episkopiji potiču iz 366. godine, upravo iz vremena kada je na njenom čelu bio Nikita. I već iz tog podatka, ako je tačno navedena godina njegovog upokojenja, može se zaključiti da je episkop Remezijane bio i svih preostalih 54 godine. Jedan od prvih današnjih srpskih istraživača o životu i delu Sv. Nikite Remezijanskog, Života V. Jocić ističe da je rezultat misionarskog i spisateljskog rada vladike Nikite bio zadivljujući: “Kultovi su suzbijani, prinošenje krvne žrtve i vračanje iskorenjeni, vera u Boga utvrđena, crkve i manastiri podignuti, bogoslužbene knjige napisane, narod pokršten.” Potvrda za to su i pohvale koje su Nikiti upućivane sa svih strana, od mnogih najmudrijih ljudi njegovog doba. Opet Sv. Pavlin, nakon Nikitine posete Rimu 402. godine, izveštava poznatog bogoslova Sulpicija Severa: “Ja sam te preporučio uvaženom i vrlo učenom episkopu Nikiti, koji je došao iz Dakije”. Za Nikitino misionarenje među gorštacima, čuo je i Sveti Jeronim, pa 403. godine, iz palestinske pustinje nadomak Jerusalima, upućuje reči hvale: “Gomila kožuhlija, koji su nekada prinosili ljudske žrtve, promenili su svoj škrgut u slatku pesmu Hristu.” Genadije Marseljski, ubrzo posle Nikitine smrti, unosi ga u svoj čuveni Popis znamenitih ličnosti, predočavajući da je njegovih šest knjiga ispisano “jednostavnim i lepim jezikom”, napominjući posebno da je njegova knjižica o paloj devojci “podstrek za popravljanje svima koji padaju”. Dok Kasidor, početkom VI veka, u svom delu O proučavanju božanskih spisa, onome ko hoće ukratko da sazna nešto o Svetoj Trojici “neka čita knjigu episkopa Nikite koju je napisao o veri koja je ispunjena razgovetnošću božanske nauke kratko bavi božanskim razmatranjima”... Života Jocić, pozivajući se i na druge istraživače (J. Cajler, G. Bozio, A. Burn), ističe da je Sv. Nikita osnivao i ženske i muške manastire. Takav zaključak se nameće i iz spisa Paloj devojci, koji je, kako zaključuje, sigurno izgovoren sa predikaonice u manastirskoj crkvi. U ovoj epistoli vladika Nikita sve vreme se obraća mladoj kaluđerici Suzani, koja je zgrešila sa nekim mladićem, upućujući je da se pokaje i vrati na monaški put. Iz spisa se saznaje da je devojka plemenitog roda, da joj roditelji žive u gradu i da ih Nikita poznaje, da je monaški postrig dobila u manastirskoj crkvi i da živi u manastiru koji je u gradu i da o njemu kao episkop lično brine Nikita... Jocić zaključuje da se devojački manastir nalazio ili u samoj Remezijani ili u predgrađu. Iz Nikitinih spisa, u kojima je i njegova pouka O pesmama hvale i pohvalnim besedama, zaključuje se da su ona napisana za potrebe monaškog bratstva: “Ko ne može da se ujednači sa ostalima, ili da se prilagodi, bolje je da tihim glasom peva, nego da povišenim diže buku. Tako neće otežavati čin službe niti će smetati bratstvu koje poje.” Da je u to vreme postojao muški manastir zaključuje se i iz Pavlinovih stihova (Pesma 17) ispisanih po Nikitinom povratku iz Rima: “...Planine ranije neprohodne i krvave sada skrivaju razbojnike obraćene u monahe, pitomce mira”... O kojoj planini je reč? Jocić kaže do je to ona “koja je oholo natkrivljivala njegovu rezidenciju Remezijanu”, na čije izazovne padine je “gledao svakodnevno kao Rubikon na svom misionarskom putu”. A to je – Stara planina. Uveren je da je upravo na njenim padinama, pet kilometara južno od Remezijane, osnovao svoj prvi muški manastir – na mestu današnjeg Divljanskog manastira. Smatra se da je manastir u Diviani podignut u kratkom vremenu od 392. godine, kada su na ovom mestu zatvorena dva jaka paganska svetilišta, do 398. godine, kada ga u stihovima metaforično pominje Sv. Pavlin. Nikita, misionarenjem i delima (danas se pod njegovim imenom vodi šest knjiga) ostavio je veliki trag u hrišćanstvu. Otuda i upravnik Centra za hrišćanske studije u Nišu dr Dragiša Bojović, inače profesor Filozofskog fakulteta u Nišu i u Kosovskoj Mitrovici, ističe: “Ono što je za Niš Sveti car Konstantin, to je za Belu Palanku, nekadašnju Remezijanu, Sveti Nikita. Jedan je veliki hrišćanski vladar, drugi značajan sveti otac i pisac. I jedan i drugi svojim delom spajaju hrišćanski Istok i hrišćanski Zapad. Dok se kod nas sve više slavi Sveti car Konstantin i posvećuju mu se hramovi, dotle je Sveti Nikita, episkop drevne Remezijane, dugo bio zapostavljen i nepoznat. U novije vreme, ipak, dve knjige su posebno skrenule pažnju na ovog svetitelja: njegova Sabrana dela, prevedena s latinskog na srpski jezik, i zbornik sa naučnog skupa održanog u Beloj Palanci 2006. godine. Možda i to može biti dobar povod da se podigne i hram Sv. Nikiti, najpre na području njegove Remezijane.”