Srbi u Hrvatskoj enciklopediji: Bauk Beogradskog pašaluka

Prema prvobitnoj zamisli, članak koji sledi trebao je da se bavi obradom srpske književnosti u Hrvatskoj enciklopediji (HE). Pisac te enciklopedijske jedinice, mr. sci. Vlaho Bogišić, pozvao me je pre izvesnog vremena telefonom iz Zagreba da bi izrazio svoje zgražanje zbog toga što je na omalovažavajući, iako samo aluzivan, način apostrofiran u jednoj kolumni našeg stalnog zagrebačkog saradnika Denisa Kuljiša. Po njemu, to nije ličnost dostojna saradnje u našem nedeljniku. Zahvalio se na ponuđenom prostoru za odgovor a onda, kao usput, obećao poslati imejlom spomenuti tekst. Očigledno, ne želeći da sam hvali svoju “robu”, dodao je samo da će nam to što je, i kako, napisao o srpskoj književnosti najbolje pokazati ko je od njih dvojice iskreniji pobornik hrvatsko-srpske saradnje. Da ja budem adresa na koju se obraća u NIN-u, uticalo je svakako to što sam ne tako davno, pišući jedan članak o srpskim piscima u savremenim hrvatskim književnim leksikonima, iz preovlađujuće neodgovarajućeg ili čak tendencioznog tretmana, izdvojio kao suprotan primer Leksikon hrvatske književnosti (“Naprijed”, 1988) koji je sačinjen pod Bogišićevim uredništvom. Problem na koji sam ukazivao ogledao se u sistematskom prećutkivanju srpske komponente u biografijama i delima pisaca s tzv. dvojnom pripadnošću (Desnica, Andrić itd.). Napisao sam tada, otprilike, da je u tom smislu lišeno bilo kakvih kalkulacija ono što je izašlo ispod uredničke ruke ili iz pera Vlaha Bogišića. Nenametljivo, on mi je sada hteo reći da je takve prirode i odrednica koju je napisao za HE. Složili smo se da to može biti jedan od povoda za intervju koji sam mu još ranije hteo predložiti imajući na umu ne samo skoro privođenje kraju projekta 11-tomne Hrvatske enciklopedije već i saznanja da su izaslanici trusta mozgova koji već više od decenije prave azbučnik Srpske enciklopedije i urednici nekih beogradskih izdavačkih kuća počeli, što tajno što javno, odlaziti u Zagreb u Leksikografski zavod Miroslav Krleža po pelcer koji garantuje uspeh u leksikografskom poslu i formiranju institucija koje bi se njime bavile. (Uzgred rečeno, kako se pelcer prima u Srbiji govori podatak da prvu svesku Srpske enciklopedije čekamo kao Godoa i da, pored jednog već formiranog, postoje najmanje dva projekta leksikografskih zavoda koji od države očekuju podršku i novac za svoj rad.) Elem, obećani tekst Bogišić nikada nije poslao ali je doputovavši na nedavni beogradski Sajam knjiga sa sobom doneo i predao nam kao poklon 10. svesku HE (Sl-To) u kojoj je on objavljen. Na njenoj poslednjoj, 832. strani napisano je da je “rukopis redakcijski dovršen 15. svibnja 2008.” a da je “tiskanje dovršeno 28. lipnja 2008.” Kad otvorite njenu 157. stranu, videćete da tu počinje odrednica Srbi i da se, obuhvatajući Jezik, Književnost, Kazalište, Filozofiju, Likovne umetnosti, Glazbu i Film, proteže do 164, da bi se na njoj nastavilo s odrednicom Srbija (Republika Srbija) i završilo sa 171. stranicom. Ovih, ukupno, 14 stranica, ilustrovanih slikama i mapama, koje obrađuju srpsku tematiku, odnosno državu Srbiju i njenu prošlost i sadašnjost, upravo su ono što je promenilo našu prvobitnu zamisao da fokus interesovanja zadržimo samo na tome kako su u HE zastupljeni srpski pisci, njihove knjige i uopšte fenomeni koji karakterišu nastanak i razvoj srpske književnosti. I, šta smo, na prvi pogled i na prvo čitanje, dijagnostikovali? Sama književnost predstavljena je, reklo bi se, na sasvim zadovoljavajući način. Sadržinski i interpretaciono, solidno su obrađene i druge umetničke i naučne discipline svrstane pod odrednicu Srbi. Kao i kod svih knjiga ove vrste, cepidlačenjem bi se verovatno moglo u nedogled (pre)ispitivati zašto je negde dato ovo a ne ono ili, recimo, koliko su hrvatski prikazi naše kuturno-istorijske prošlosti i savremenosti u korelaciji sa našim sistemom vrednovanja itsl. Međutim, onom ko bi se upuštao u takav posao ipak ne bismo mogli ništa zameriti ako bi imao primedbi na, između ostalog, to što se, tamo gde je reč o jeziku, ništa ne kaže o prirodi nekadašnjeg jezičkog zajedništva i njegove dezintegracije ili o uticaju Vuka na uobličenje hrvatskog književnog jezika. Pa, onda, zašto se, u tekstu o Kazalištu, ne spominje jedan LJubiša Ristić, u Likovnim umjetnostima Mića Popović, u Glazbi Isidora Žebeljan, u Filmu nijedno ostvarenje E. Kusturice... Međutim, umesto odrednice Srbi, minucioznijoj stručnoj analizi sa srpske strane zaslužila bi da bude podvrgnuta ona koja predstavlja Srbiju (Republiku Srbiju), posebno kroz pododrednicu čiji je naslov Povijest, ilustrovanu trima geografskim mapama koje, izgleda, treba da podsete na megalomanske srpske teritorijalne pretenzije i širenja u prošlosti i na današnje amputacije koje oživljavaju bauk nekadašnjeg Beogradskog pašaluka. I to nije sve. Ono po čemu će se pamtiti ova enciklopedija sigurno je to što je ona verovatno prva knjiga te vrste u Evropi i svetu koja naučno verifikuje novu geopolitičku stvarnost na dojučerašnjem srpskom državnom prostoru i što to i respektuje u opisu Prirodnih obilježja, Stanovništva, Gospodarstva, Prometa, Povijesti i Političkog sustava Republike Srbije. Zato je u njoj “Srbija, država u središnjoj jugoist. Europi, između Mayarske (dužina granice 166 km) na sjeveru, Hrvatske (322 km) i Crne Gore (236 km) na zapadu, Kosova (350 km) na jugozapadu, Makedonije (252 km) na jugoistoku te Bugarske (371 km) i Rumunjske (544 km) na istoku, odn. sjeveroistoku; obuhvaća 77.474 km2”. A, “teritorij Srbije sastoji se od uže ili sr. Srbije (55.968 km2 ili 72,2% teritorija) i Vojvodine (21.506 km2 ili 27,8% teritorija).” Na kraju povijesnog prikaza konstatuje se: “Kosovo je 17. II. 2008. proglasilo neovisnost, koju Srbija nije priznala”, da bi se u pododrednici Politički sistem još dodalo: “Prema Ustavu S. u svojem sastavu ima dvije autonomne pokrajine, Vojvodinu i Kosovo (koje je 17. II. 2008. proglasilo neovisnost)”. Ovaj, 10. svezak HE u ime LZ Miroslav Krleža kao glavni ravnatelj potpisuje Tomislav Ladan, a kao ravnatelj Vlaho Bogišić koji je nedavno posle Ladanove smrti postavljen na njegovo mesto, dok je na mestu glavnog urednika HE potpisan Slaven Ravlić.