Na sredini puta

Bilo je, izgleda, potrebno da se Vladimir Pištalo, ovogodišnji dobitnik NIN-ove nagrade, otisne preko okeana da bi mogao da ostvari svoja književna snatrenja. Živeći već neko vreme u najpragmatičnijoj zemlji današnjice od podučavanja svetske i američke istorije na masačusetskom univerzitetu, nekad preduzimljivi aktivista neformalne “Beogradske manufakture snova” bogomdanog junaka za svoju otadžbinski konkurentnu prozu pronašao je u liku Nikole Tesle, još jednog američkog emigranta i globalno poznatog “proizvođača” snova sa ovih strana koji je postao iskušiteljski kontroverzna figura u inače suvoparnoj povesti moderne nauke i kulture. Ispisan u tri simetrična dela (“Mladost”, “Amerika”, “Novi vek”), biografski roman Tesla, portret među maskama skoro isto onoliko koliko je životopis, predstavlja, dakle, i povest snoviđenja, vizija, čežnji i nadanja čoveka koji je za mnoge pre neka vrsta “brenda” ili “etalona” nego stvarna osoba i neponovljivo postojanje. Otuda introspektivna i intimistička vizura, koja je u ovoj zamašnoj knjizi skoro ravnopravna onoj oficijelno-biografskoj, namesto svojevrsne skribomanske mitomanije, vezane uz Teslino ime poslednjih godina, zapravo afirmiše hibridni i lelujavi svet lične mitologije glavnoga junaka. U tom svetu mešaju se nasleđene kolektivne predstave i privatne projekcije, neprestano oponirajući merkantilno-profiterskom duhu epohe u iskričavom spoju nepopustljive detinjastosti i isto tako nepopustljive lucidnosti koji treba da dočara celovit psihološki portret slavnog naučnika. Iako je u mnogo čemu nesvakidašnja figura izumitelja naizmenične struje možda nudila upravo takvu uzbudljivu mogućnost, autor Tesle nije, međutim, ovo dvojstvo doveo do granica potpunog individualnog osporavanja socijalno-istorijske stvarnosti i iskoračenja u prostore (ne)mogućih svetova slobodnog unutrašnjeg postojanja, kakvo je, recimo, prisutno u fantazmatskom slikanju tragičnog sudbinskog puta Bruna Šulca u već čuvenom romanu Davida Grosmana Videti pod: Qubav, zahvaljujući prevodu odnedavno dostupnom i našim čitaocima. Birajući srednji put, a to znači pripovedno uvažavanje svih bitnih životnih činjenica i momenata kao podstrekačkog okvira za bujanje junakove uobrazilje, Pištalo se u stvari priklanja svojevrsnom biografskom simbolizmu koji počiva na smislotvornoj naporednosti spoljnjeg i unutarnjeg, vidljivog i nevidljivog, fakata i značenja, dešavanja i tumačenja. Uočljivo već u samom naslovu knjige, neprestano opravdavanom citatnim i intertekstualnim povezivanjima s književnim i kulturnim paradigmama usamljeništva u svetu konvencionalnosti i komunitarnosti, ovo simbolično viđenje ličkog genija kao svekoliko protejske persone autentične osećajnosti unutar posrćuće civilizacije bez pravog lica kompoziciono se zaokružuje temom Tesline “blizanačke” opsesije briljantnom figurom rano preminulog brata koja ga prati sve do smrtnog časa. Tek nagoveštena, a ne i narativno razvijena i problematizovana kao moguća “maska” junakovog narcizma, ponajpre iskazanog u “hladnoj ljubavi” prema nauci (“Otkriće je najveće uzbuđenje na svetu”), svoje alternativno “lice” ova tema dobija u diskretno uobličenoj figuri pripovedača-biografa, junakovog druga iz detinjstva, “kralja valcera” Aleksandra, trajno opsednutog Teslinom ličnošću, čini se, gotovo isto onoliko koliko je on sam obeležen bratovljevom senkom. Pištalov roman i ovde, karakteristično, zastaje negde na polovini puta. Sugerisani paralelizam tri simbolično povezane romaneskne figure nije, naime, u potpunosti izveden već i zahvaljujući činjenici pripovedačevog kolebljivog i u izvesnom smislu “nedovršenog” prisustva, gotovo neprimetnog u poslednjem, trećem delu romana. Moguća intriga i fikcionalna drama “uporednih biografija” ostala je zato tek u naznakama i “krpicama”, ustupajući, stiče se utisak, pred nešto skrupuloznijim spisateljskim porivom. Od početka se kloneći napasti nekritičnosti i glorifikacije, ovaj ambiciozno zamišljeni i uobličeni životopis možda najslavnijeg Srbina tako ipak ne pravi i iskorak u polje potpune tematske emancipovanosti ili žanrovske inovativnosti. Ma koliko bio osvetljen difuznom svetlošću intime, autoritet Teslinog imena na kraju, reklo bi se, neizbežno ostavlja svoj prepoznatljivi pečat. Sasvim sažeto kazano: Tesla, portret među maskama je dobro napisan biografski roman. Ništa manje i ništa više od toga.