Život ispod Beograda

Nalik bajci na čijem sadržaju bi i braća Grim pozavidela srpskim političarima, pokazalo se predizborno obećanje o ravnomernoj regionalnoj zastupljenosti. To poslednjih godina potvrđuje statistika, koja pokazuje da se uprkos rastu standarda Beograđana i Novosađana, kvalitet života ostatka Srbije ne poboljšava. Ali poslednji podaci bi morali da zabrinu, jer je u januaru ove godine stanovnicima ova dva grada, koji čine 25 odsto stanovništva, isplaćena čak polovina ukupnih zarada u zemlji. Samo Beograd u masi zarada učestvuje sa 40 procenata, dok tridesetak opština ne učestvuje ni sa polovinom jednog procenta. Odnos “drugorangiranog” u najvećim isplaćenim zaradama po stanovniku (oko 33.000), Novog Sada, i najsiromašnije opštine Opovo je 13:1. Štaviše, ekonomista Miroslav Zdravković predstavio bi tu disproporciju slikovito: “U Beogradu je za 58 odsto veći fond isplaćenih zarada u odnosu na ostatak centralne Srbije, pa, pošto u Beogradu živi za 60 odsto manje stanovnika, zarada po stanovniku je veća gotovo tri puta nego u centralnoj Srbiji. Pored toga, nivo koncentracije na centralne gradske opštine – Stari grad, Savski venac i Novi Beograd – toliko je veliki da izgleda nestvarnim formirani odnos jezgra i periferije.” U ove tri opštine, naime, fond isplaćenih zarada iznosi 9,8 milijardi dinara, što daje 208 miliona dinara po kvadratnom kilometru, dok je na uporedivom području istočne i južne Srbije, površine 29,5 hiljada kvadratnih kilometra, prosečno isplaćena zarada bila 330.000 dinara. Tako se dobija da je odnos 625:1 u prostornoj koncentraciji novca između tri beogradske opštine i cele istočne i južne Srbije! Može li se zamisliti obrnuta situacija? Šta bi stanovnici “kruga dvojke” učinili da je udeo njihovih zarada makar srazmeran demografskom učešću, a ne onoliko višestruko manji? Pokrenuli bi socijalne nemire, revoluciju... Privredna aktivnost se, logično, ponajviše odvija u glavnom gradu, jer je tamo sedište svih finansijskih institucija čiji rast, opet, najviše utiče na rast bruto domaćeg proizvoda. Tu su i administrativna sedišta. Da ne govorimo putevi, međunarodne saobraćajnice... Nesrazmera je, ipak, toliko velika da treći najveći grad Niš i svi okruzi u Srbiji imaju veći udeo u ukupnom broju stanovnika nego udeo u ukupnom fondu isplaćenih zarada. Razume se, nemoguće je ukupan kvalitet života izmeriti samo visinom primanja, ali se taj indikator nekako uvek poklapa sa ostalim pokazateljima. Svojevremeno, ne tako davno, NIN je pravio istraživanje o najboljim gradovima za život i lista se nije značajno razlikovala od redosleda po primanjima. Razlike u stepenu razvijenosti, prema zvaničnoj statistici, najveće su od svih u Evropi i pokazuju trend rasta iz godine u godinu. Prema takozvanom “indeksu razvojne ugroženosti” odnos između najrazvijenijeg i najnerazvijenijeg okruga u Srbiji je 1:7, a na nižim nivoima razlika je još veća – 1:15. Miroslav Zdravković kaže da u Srbiji ne postoje validni pokazatelji o visini prosečne penzije isplaćene po opštinama na osnovu kojih bi se jasno videlo da stotinak opština ima više prosečne penzije od prosečnih plata. A s druge strane, na pouzdaniji način bi odredili životni standard stanovnika pojedinih gradova i opština. “Prosek zarada je napumpan prosekom koji imaju zaposleni u lokalnoj administraciji, policiji, obrazovanju, zdravstvu. Wihove zarade su višestruko veće od zarada u privredi tih lokalnih samouprava. Istraživanje koje sam radio za potrebe jednog pokrajinskog instituta pokazalo je da su se razlike između najviših i najnižih zarada na teritoriji Vojvodine od 2000. godine smanjile. Ali, ne kao posledica privredne aktivnosti već otpuštanja radnika u nekadašnjim društvenim preduzećima, koja su privatizovana. Odnosno, smanjio se broj zaposlenih sa najvišim primanjima.” Bez želje da osporava sposobnost lokalne vlasti da privuče investitore, Zdravković kaže da su investicije u Inđiji ili Staroj Pazovi posledica, pre svega, blizine glavnom gradu. On tako ukazuje na nekoliko manjkavosti samog proračuna, te prikrivenost pravog, još goreg stanja stvari i predlaže decentralizaciju. “Administracija treba da se iseli iz Beograda i ministarstva rasporede po Srbiji. Te da se privuku veliki investitori, ali najpre u unutrašnjost.” Regionalni razvoj, ipak, ima jednu konstantu – nijedna opština juga ni po kojim kriterijumima i nikada ne ulazi u liste najrazvijenijih. Zapravo se iz godine u godinu samo potvrđuje da je južnije sve tužnije. Među najrazvijenijim je uvek najviše vojvođanskih gradova. Tu ujednačenu sliku, s vremena na vreme, poremete koreni pojedinih ministara. Tako je, iako u ugroženom kraju, Čačak, rodno mesto bivšeg ministra infrastrukture Velimira Ilića, iskočio kao grad sa najrazvijenijim biznisom malih i srednjih preduzeća. Ali, bez plana. Strategija ravnomernog razvoja koja je trebalo da se primenjuje od 2007. do 2012. godine, propala je, jer su se, kako kažu u Ministarstvu ekonomije i regionalnog razvoja, promenili uslovi. Jovanka Vukmirović, načelnik Odeljenja za analizu i politiku regionalnog razvoja tog ministarstva, kaže da nova metodologija uključuje više parametara, te da će opštine biti kategorisane u četiri grupe po razvijenosti, a pomoć će se određivati shodno njihovim potrebama. “Tako bi mogle da se odrede vrsta i obim pomoći prema snazi i potrebi opština. Kada bismo pomagali samo nerazvijenima, to bi se pretvorilo u socijalu i razvijene opštine bi imale snažan otpor prema tome. U parametre ulaze zarade, penzije, budžetski prihodi, zarade kod poljoprivrednika i kod privrednika, plus sociodemografski indikatori – negativna kretanja, obrazovanje, zaposlenost, ekološka ugroženost”, objašnjava Jovanka Vukmirović. Najveće zarade za prošlu godinu imala je opština Surčin, a najmanje Lebane. Te zarade nisu primali stanovnici Surčina nego malobrojni radnici velikih proizvodnih sistema sa visokim platama. I Aerodrom “Nikola Tesla”, čiji su nas čelnici iznenadili astronomskim zaradama, bitno je povećao prosek ove opštine. “Posebno u Vojvodini postoji velika neravnomernost između visine zarada i stvarnog stanja po opštinama”, kaže Vukmirović. “Ali i drugi parametri u statistici mogu se sukobljavati sa realnošću. Ako uzmemo da fiksni telefon, zbog monopola u toj oblasti, u kopaoničkom kraju ima svako domaćinstvo i to tri broja po jednom domaćinstvu, jasno da je slika nerealna. Potom, u Vojvodini imamo najveći broj savremeno opremljenih škola, ali one su prazne.” Opština Beočin, na primer, u samom je vrhu najviših zarada, a da istovremeno ima visoku stopu nezaposlenosti i ništa bolje uslove života od prosečnih srpskih opština van metropole. Pogađate, u beočinskoj cementari zaposleni su uglavnom Novosađani, a Beočinci osećaju samo posrednu korist od te privredne aktivnosti. U Ministarstvu ekonomije i regionalnog razvoja uzdaju se u Nacrt zakona o regionalnom razvoju koji bi uskoro trebalo da uđe u proceduru. Najpre je ministar Mlađan Dinkić, kada je bes unutrašnjosti Srbije prestao da bude bezazlen, najavio stvaranje “evroregiona”. Ispostavilo se da su to regioni koji bi lakše od centralne vlasti uspevali da ostvare plan ravnomernog razvoja, ali su svakako uslov za Evropsku uniju. Uostalom, na ravnomeran razvoj Vladu Srbije obavezuje član 94. i 97. Ustava, ali i Sporazum o stabilizaciji i pridruživanju u članu 113. Protivnici stvaranja regiona kao primer uzimaju separatističke težnje čak i članica Evropske unije, iako se tvrdi da je ova zajednica zemalja, zapravo, zajednica regiona. Posebno izložena novim zahtevima za autonomnu vlast je Francuska, a uprkos formalno uspešnoj decentralizaciji Italija je najbolji primer i dalje velike nesrazmere između severa i juga. Ne znači ni da bi u Srbiji bilo bolje, ali bi regioni, kao značajniji faktor od opština, imali lakše pristupe fondovima. Nacrtom zakona o regionalnom razvoju predviđa se statistička podela na regione po jedinstvenom evropskom standardu NUTS (Nomenclature of Units for Territorial Statistics) uz kriterijume kao što su broj stanovnika (do 800.000), struktura privrede, geopolitička pozicija, prirodni potencijal i kulturno-istorijsko nasleđe. Slađana Grujić, predstavnik Stalne konferencije gradova i opština, kaže da je taj nacrt ipak loš, a pre svega zato što ne uzima u obzir postojeće lokalne samouprave. “U njemu se pominju brojna tela i agencija, a ni rečju opštine. Zahtevi opština se ne uvažavaju. Vlada nije otvorena za saradnju. Radne grupe za izradu Zakona stoje kao paravan transparentnosti. Na javnim raspravama se nijedna zamerka ne usvaja, a zakon ostaje u onom obliku u kom su ga sami napisali. Tako je i sa ovim nacrtom.” U strahu da će im razvojne šanse ponovo ostati ravne nuli jesu i južne opštine koje imaju veoma smislenu zamerku. Na jugu smatraju da zakon ništa ne decentralizuje jer će se o navodnom boljem pristupu evropskim i drugim fondovima ponovo odlučivati iz jednog centra. Iz buduće Nacionalne agencije za razvoj, koja će nastati stupanjem na snagu ovog zakona. Tako će novac ka svim krajevima Srbije i dalje ići preko Beograda. Prema postojećim aktima, opštine se finansiraju iz budžeta Republike preko takozvanih transfera i ustaljenih prihoda. Ti prihodi su, zapravo, naknada Republike za korišćenje nekog opštinskog dobra. Sopstveni prihodi opština su takse, davanje dobara u zakup, imovinski porezi, naknade za korišćenje i uređivanje građevinskog zemljišta i tako redom. Inđija je među prvima uvela elektronsku administraciju u opštini i time, pre svega, olakšala posao preduzetnicima. Ova opština stoji visoko po zaradama, ali ne i po drugim kriterijumima, kao što je stopa nezaposlenosti. Uspeh je, ipak, da u inđijskom budžetu transfer republike čini samo osam odsto, dok u većini opština taj iznos učestvuje sa dve trećine u ukupnom budžetu. Goran Ješić, predsednik opštine Inđija, kaže da od tih para nema nikakve koristi, ako ne postoji privredna aktivnost. “Ko god se oslanja na centralnu vlast, taj je gubitnik. Svako ko je računao na Beograd, nije ništa uradio na svojoj opštini. Ali od centralne vlasti zavisi organizacija opština, jer su naše lokalne samouprave jedine u Evropi koje ne upravljaju svojom imovinom. Uz to, naša administracija, od koje smo primorani da uzimamo odobrenja, glomazna je i nesposobna. A kad nam od nje treba običan papir, čekamo ga mesecima.” Postoje, međutim, i drugi fondovi u kojima opštine mogu da pronađu sredstva za eventualne projekte. Uglavnom fondovi raznih ministarstava i stranih ambasada, ali i nezavisni od njih. Dvadesetak republičkih agencija u obavezi je da opštinama dostavlja liste fondova, ali, opet, oni ostaju neiscrpeni. I novac za regionalni razvoj u NIP-u nije iskorišćen prošle godine. Može li biti da su i opštine same krive za propuštene šanse? Da zauzete svakodnevnim krpljenjem rupa zaboravljaju na dugoročna rešenja? “Srbija je politički centralizovana”, kaže Ješić. “Živimo u partokratiji koja je jednako intenzivna na svakom nivou – od mesne zajednice do najvišeg nivoa vlasti. Tako je i sa fondovima. Wih ima, ali ma koliko glup vaš projekat bio, dobićete priliku samo ako ste partijski podobni. Ovde, dakle, nema transparentnih fondova. Najveće zlo srpskog društva je što se javne pare ne koriste za javno dobro nego za partije. I to otkako je usvojen NIP do danas.” U Stalnoj konferenciji gradova i opština tvrde i da su trenutni kriterijumi za utvrđivanje razvijenosti loši, te da je mnogo opština ostalo izvan kategorije nerazvijenih iako, u realnosti, jedva sastavljaju kraj sa krajem. S druge strane, i neke ugrožene, koje se nalaze na dobrom putnom pravcu, kakav je, na primer Koridor 10, uspevaju da se održe, pre onih koje su van svih tokova. Ili, tek ako predsednik opštine “menadžerski” razmišlja, njeni kapaciteti se, ma gde bila, znatno šire. Ješić, pre svega, predlaže vraćanje imovine opštinama i regionalizaciju koja bi opštinama omogućila da udruženo rešavaju probleme. Ni zarade ni drugi ekonomski parametri nisu jedini pokazatelji kvaliteta života. Ali, zbog nedostatka novca druge prednosti su neupotrebljive. Knjaževac, grad na Timoku, nekada je bio važan centar istočne Srbije. Među prvima dobio je bolnicu, čitalište, crkvu Svetog Đorđa i gimnaziju. Danas je prosečna plata zaposlenih u ovoj varošici duplo manja od proseka, a okolna sela su opustela, o čemu svedoči i veoma visoka negativna stopa prirodnog priraštaja od čak minus 16,8. Aleksinac je grad u kome od ukupno 58.000 stanovnika svega 17.000 živi u urbanom gradskom jezgru, dok se najveći broj Aleksinčana bavi poljoprivredom. Na 30 kilometara udaljenosti od Niša, kroz Aleksinac prolazi i autoput i železnička pruga Beograd – Niš, a, ipak, u samom je dnu po razvijenosti. Da ne govorimo o ništa manje “opustošenom” Boru, gradu u kome se nalazi sedište najvećeg rudnika bakra u Evropi, Brestovačka banja i Borsko jezero. Decentralizacija bi Srbiji van Beograda rešila životna pitanja, koja se ne mogu pojmiti iz ugla građanina kome su blizu škole, vrtići, bolnice, saune. Nezamislivo je i da start taksija može da bude 15 dinara (kao u Kruševcu). Što ne treba čitati samo kao da su beogradski taksisti bezobrazno napumpali cene, nego i da drugde u Srbiji malo ko ima para da se vozi taksijem. Iz ugla građanina čija deca na raspolaganju imaju na stotine stručnih škola, nemoguće je pojmiti školovanje za tekstilca u nedostatku izbora. Tamo negde, u Srbiji, lokalne samouprave nisu nadležne da menjaju smerove u školama, pa su prinuđene da besmisleno obrazuju kadrove koji u krugu od nekoliko stotina kilometara ne mogu pronaći posao u struci. Jer su srednjoškolski smerovi pravljeni i ostali na industriji tog mesta, koje odavno više nema. Tu je, možda i odgovor na pitanje zašto svi hrle ka velikim gradovima. Drugi deo odgovora leži u nedostatku perspektive, koji mladi osećaju i artikulišu čak i u umetnosti poslednjih godina. Niški reper Markoniero, iliti Marko Jovanović, spevao je oštar protest “beogradizaciji” Srbije. On kaže da se mladi ljudi u Nišu osećaju kao da žive u nekoj pod-Srbiji. “Normalno je da u prestonici ima više svega, ali su mogućnosti u Nišu, ipak, nesrazmerno manje za bilo šta što nije mediokritet. Platežna moć Nišlija je mala, pa to uslovljava izostanak mnogih kvalitetnijih sadržaja.” Zahvaljujući Internetu, kaže, i Nišlije su probile granice centralizovane Srbije. “Ali mogućnosti organizovanja događaja su ograničene zbog centralizovanih marketinških funkcija velikih firmi, pre svega ogranaka jačih inostranih korporacija, koje rado sponzorišu razne kulturne manifestacije. Kako su im sva sedišta u Beogradu, utoliko je teže nešto sprovesti u delo uz njihovu pomoć.” Pa, opet, kaže on, ume da iritira arogancija Beograđana u odnosu na sunarodnike iz unutrašnjosti, koja se uglavnom zasniva na boljem standardu života u centru države, a upravo se veliki deo tog prestoničkog standarda i ostvaruje na uštrb unutrašnjosti. Nišlije su utešene obavezom Srbije da ostvari minimalan stepen decentralizacije kao uslov ulaska u Evropsku uniju. Skromno tvrde da bi i njima i Srbiji van prestonice – tek toliko bilo dovoljno. Intervju: Verica Kalanović, ministarka za NIP Dve milijarde pomoći Ministarstvo za Nacionalni investicioni plan najavilo je pomoć za 40 najnerazvijenijih opština u Srbiji. Iz NIP-a bi opštine poput Svrljiga i Trgovišta, sa prosekom plate ispod deset hiljada dinara, trebalo da rasporede dve milijarde dinara za razvoj infrastrukture. Reč je, kako kaže ministarka Verica Kalanović, o opštinama sa manje od polovine asfaltiranih ulica, bez kanalizacije, vodovoda. Ali, na koji način i prema kojim kriterijumima će se novac raspoređivati da bude i iskorišćen za razvoj? - Prvi put sa nacionalnog nivoa, sinhronizovano i planski, ulažemo u 40 najnerazvijenijih opština za šta je iz NIP-a ove godine opredeljeno 2 milijarde 10 miliona 830 hiljada 628 dinara. Predloženi projekti i sredstva za njihovo finansiranje biće raspoređeni na način koji omogućuje da se smanje regionalne razlike. U saradnji sa lokalnim samoupravama, Ministarstvo će prvo utvrditi prioritete na osnovu stvarnih potreba građana, a zatim im pomoći u realizaciji projekta, od akcionog plana do kraja projekta. Postoje li drugi, infrastrukturni i dugoročni planovi da bi se rešio problem nerazvijenosti većeg dela Srbije? - Plan je da aktiviramo privredu, da operativa iz tih opština dobije poslove na infrastrukturnim projektima, zaposlimo njihove ljude, da sprečimo migracije i obezbedimo uslove za poboljšanje investicione klime. Kombinacija unapređene infrastrukture i olakšica koje država nudi investitorima koji ulažu u najnerazvijenije opštine trebalo bi da unapredi standard građana, zadrži stanovništvo u ovim već devastiranim opštinama i doprinese razvoju ekonomije. Zašto fondovi za razvoj opština ostaju neiskorišćeni? - U proteklih nekoliko godina za projekte u najnerazvijenijim opštinama izdvojeno je više od 3 milijarde i 600 miliona dinara, međutim realizovana je svega jedna trećina odobrenih projekata, što govori da je neophodno ulagati u jačanje kapaciteta ljudskih resursa u ovim opštinama. Ministarstvo za NIP će, pored opredeljenih 30 miliona dinara za jačanje kapaciteta za upravljanje projektima u ovim opštinama, u narednom periodu najnerazvijenijim opštinama pružati svu tehničku pomoć i intenzivirati asistenciju u svim fazama sprovođenja projekata. Namera Ministarstva za NIP je da se, kroz partnerski odnos sa opštinama, prepoznaju prioriteti utemeljeni na stvarnim potrebama građana i mogućnostima razvoja ekonomije, kako bi 40 najnerazvijenijih opština ublažile razlike i kako bi ove opštine uhvatile korak sa razvijenijim lokalnim samoupravama u Srbiji. Cilj je da se kapaciteti ljudskih resursa u ovim opštinama podignu na nivo koji je neophodan za samostalnu realizaciju projekata.