Vašljive krune

Srbija je „mala, beznačajna, nepripitomljena država koja je zapalila požar na celoj zemaljskoj kugli.“ NJena prestonica je “leglo ubica, a njena cela prošlost je istorija ubistava vladalaca i atentata u zemlji i van nje.“ Srpski kraljevi su kao i obični Srbi iz naroda: bedni, zli, prljavi, iscepane i pokrpljene odeće, puni vaški, uvek spremni na ubistvo ili pljačku. Takav užasan stereotip o Srbima širili su nemačkim javnim mnjenjem neki književno satirični časopisi, početkom dvadesetog veka. NJihove antisrpske i antibalkanske sadržaje, objavljivane od 1903. do 1918, istraživao je dr Milan Ristović, profesor opšte savremene istorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu, i svoje komentare sa bogatim izborom zanimljivih karikatura, citata iz tekstova i stihova iz pesama nemačkih satiričara, objavio u knjizi, pod nazivom Crni Petar i balkanski razbojnici (Čigoja štampa, 2011). Nisu samo Srbi bili predmet poniženja i uvreda, omalovažavanja, mržnje i cinizma u etničkim stereotipima Nemaca. Intelektualno uzbudljivom knjigom, nesvakidašnjeg likovno-grafičkog koncepta, Ristović pokazuje da su negativne predstave i stavove nemački pisci i slikari, grafičari i karikaturisti stvarali o svim balkanskim narodima tokom prvih decenija dvadesetog veka: Makedoncima, Bugarima, Turcima, Rumunima, Crnogorcima i Albancima. Sličnim rečima prezira i omalovažavanja opisivali su njihove nacionalne karaktere, socijalnu bedu i kulturne anahronizme, a njihove kraljeve, zakrvljene nacionalističkom mržnjom, često su predstavljali, na istim karikaturama, kao jednu razbojničku družinu. Još zanimljivije je to što knjiga otkriva da prezir i mržnju prema Balkanu, Srbima i Srbiji nisu propagirale samo nemačke rasističke i konzervativno nacionalističke publikacije. Snažnu produkciju antibalkanske i antisrpske karikature i komentara vršila je grupa najuticajnijih nemačkih satiričnih časopisa, od kojih je prof. Ristović istraživao sadržaje njih pet, koji su predstavljali sami vrh nemačke satirične literature: Ulk, berlinski Kladeradač, štutgarstki Vare Jakob, hamburški Lustige Bleter. Za peti iz te grupe – minhenski Simplicisimus, koji je smatran najreprezentativnijim, sa tiražom i do 100.000 primeraka, nemački nobelovac Tomas Man je govorio da je „najbolji humoristički list u svetu“. Uprkos činjenici što su neki od tih časopisa, poput slobodoumnog Simplicisimusa i Vare Jakoba bili oštri kritičari nemačke imperijalne politike, „njihovo tumačenje balkanskih i srpskih prilika između 1903. i 1918. godine nije se razlikovalo od ’generalne linije’ nemačke konzervativne i nacionalističke štampe“. Iznenađujuće je i to što su urednici i saradnici takvih časopisa bili najveći umetnici Nemačke tog vremena. Među brojnim autorima koje Ristović navodi, bili su: dramski pisac Franc Vedekind, veliki slikar Tomas Teodor Hajne, poznati književnik i humorista Ludvig Toma, istaknuti norveški karikaturista Olaf Gulbranson, slikar i grafičar Eduard Teni. U Simplicisimusu, koji je ponekad cele brojeve posvećivao satanizaciji Srba, sarađivali su, pored pomenutog autora Čarobnog brega i njegov brat Hajnrih Man, kao i nobelovac Herman Hese. Izuzetni specijalisti za antisrpske i antibalkanske karikature, cinične pesme i tekstove otrovnih poruka bili su L. Toma, E. Štajger, A. Kar. Za opis tipičnog Balkanca u očima nakostrešenih Nemaca, Ristović je uzeo karikaturu Balkanskog razbojnika Ferdinanda Špigela. Na njoj je izraziti predstavnik balkanskih naroda „krupan i robustan muškarac, grubih crta lica, na kojem se ističu dugi crni brci, guste srasle obrve, klempave uši i debele usne. Obučen je u kožuh ukrašen ordenjem, a za pojas čakšira zadenuti su bodeži i revolveri. Upravo je opljačkao i gotovo do gola skinuo Nemca, ostavivši mu samo košulju, naramenice i jednu cipelu. Nezadovoljan je plenom: odelom, nakitom i knjigom.“ Balkanski vladari su u nemačkim karikaturama i humoreskama podmukli, ubilački, primitivni i prljavi; predstavljani su često kao kradljivci ovaca i svinjari, koji se, iako su vladari „ne razlikuju po higijenskim navikama od svojih seljačkih i divljih podanika“. Od srpskih ličnosti najčešće je meta bio kralj Petar I Karađorđević, i njegovi sinovi Đorđe i Aleksandar. Autori ponižavajućih karikatura i zajedljivih komentara ignorisali su to da je kralj Petar bio francuski đak, i jedan od retkih vladara tog vremena u svetu koji je, pored francuskog poznavao toliko engleski jezik da je preveo na srpski bibliju liberalizma – slavni spis O slobodi DŽona Stjuarta Mila i za jedno izdanje takvoj knjizi napisao predgovor. Uprkos elitnom obrazovanju srpski kralj je, na karikaturama nemačkih umetnika, najčešće crtan kao „mali, suvonjavi starac, zlih očiju, iscepanog i zakrpljenog plašta, ponekad u opancima, dugog kukastog nosa i belih brkova. On je vladar ’zemlje - kraljeubica’, ’kafanskih političara’, ’gnezda zločinačkih zavera’ - u kojoj se ’narod dosađuje i živi u iščekivanju krvoprolića i ubistava. Srpski kralj često na karikaturama drži u rukama bombu ili bodež, koje krije iza leđa.“ Kada je 1914. godine napadnuta Srbija, na naslovnoj strani jednog od časopisa našla se karikatura A. Jonsona na kojoj „kralj Petar u ulozi Ričarda III, u strahu beži od vojnika tri armije koje su upale u Srbiju i uzvikuje: ’Kraljevstvo za još veću kljusinu nego što sam ja sam’“ (104) Na crtežu T. T. Hajnea, pod nazivom Srpski poziv u pomoć, kralj Petar je bačen sa visoke litice, ali se u padu zakačio gunjem za granu izraslog drveta, spala kruna mu nestaje u provaliji, a Englez koji ga gleda sa stene ljutito viče: „Ne derite se tako – čujete se do Indije“. Na jednoj karikaturi kralj Petar kleči ispred članova Nobelovog komiteta i moli da se smiluju i dodele mu nagradu za mir, jer mu je neophodan novac. Kraljevog sina, prestolonaslednika Đorđa, karikaturisti su „predstavljali kao srpskog Viljema Tela koji revolverom gađa vašku na glavi svoga oca“. Na drugoj karikaturi princ Đorđe „krvavih ruku, stoji pored duha svog mrtvog sobara i kaže kako ’nama nije potreban više nikakav rat jer već imam krvave ruke’“. Ristović ističe da se, sem kralja Petra, njegovih sinova i kralja Aleksandra Obrenovića, retko mogao naći pomen nekih drugih srpskih političkih vođa. Zanimljivost je to što je Nikola Pašić „dobio svoju stranu“ samo jednom u Kladeradaču (1916). Na karikaturi je predstavljen kao „Pašić skitnica“ koji prosi sa šeširom u ispruženoj ruci, o koji je okačena cedulja na kojoj piše: „za veliku Srbiju“. Šta je uslovilo da se kod Nemaca razviju tako negativni etnički stereotipi o Srbima i balkanskim narodima? „Svi mi mislimo u slikama o stvarima kojih se bojimo ili ih obožavamo“ i na taj način gradimo stereotipe, citira Ristović američkog istoričara Sendera L. Gilmana. „Stereotipi nastaju na podlozi predrasuda“ jednog naroda o drugom, a stvaranju predrasudnog mišljenja Nemaca o Srbima, ponajviše su doprinele političke prilike, objašnjava naš istoričar. Nemačkom kancelaru Otu fon Bizmarku Balkan nije bio vredan da na njemu „ostavi kosti makar jedan jedini pomeranski grenadir“. Ali, Bizmarkovu politiku „što dalje od Balkana“ začas je promenio Vilhelm II koji je želeo da proširi nemački uticaj čak do Bliskog i Srednjeg istoka. Za njega je „put iz Berlina za Bagdad trasiran preko Balkana“. Nemačka zainteresovanost za prostor Balkana i istiskivanje ruskog, engleskog i francuskog uticaja zategla je odnose među velikim silama i balkanskim narodima koji su i sami imali suprotstavljene nacionalne politike i teritorijalne aspiracije. Da su iskrivljena, pojednostavljena i nepravedna mišljenja o balkanskim narodima umnogome nastajala pod snažnim uticajem nemačke državne politike, Ristović objašnjava ukazujući na slučajeve hirovitih međudržavnih odnosa: „Kada je tipična balkanska država Bugarska ušla u rat 1915. na strani Nemačke i Austrougarske, bila je, kao pre nje Turska, propagandno debalkanizovana.“ Neke antibalkanske i antisrpske predstave i stavove Nemci su pozajmili iz bogatog arsenala već postojećih stereotipa Austrougarske; druge je razvila nemačka nacionalistička desnica u okviru svog šireg antislovenskog stava i tradicionalnog antiorijentalizma. Prema Ristovićevom mišljenju „arogantni antibalkanizam“ Nemaca posebno kulminira u vreme kada u „Evropi raste etnički i rasno motivisana netrpeljivost“, čiji su izrazi „širenje naučnog rasizma. Afera Drajfus, pogromi Jevreja u Ruskoj carevini, pojavom Protokola Sionskih mudraca...“ Najsnažniji dokaz o „urođenom balkanskom varvarstvu“ Srba i njihovoj „urođenoj kulturi nasilja“, za Nemce je bio prevrat 1903. godine, u kome je ubijen srpski kralj Aleksandar Obrenović i kraljica Draga. Zbog tog vararskog čina Srbi su javno prezreni na naslovnim stranicama vodećih listova širom Evrope, uprkos istorijskim činjenicama da ubistvo svojih vladara nije bila nikakva balkanska ili srpska specijalnost. Profesor Ristović ističe da Evropu, posebno Nemce, nije toliko zgrozilo nijedno kraljeubistvo iz bogate tradicije političkih atentata tog vremena, među kojima su „ubistvo ruskog cara Aleksandra II 1881, austrijske carice 1898, italijanskog kralja Umberta I 1900, portugalskog kralja Dom Karlosa i njegovog naslednika Dom Luisa Filipea 1908, kao i atentata na američke predsednike: Linkolna 1865, Vilijama Makinlija 1901.“ Užasnu sliku Srbije i Srba u nemačkoj satiričnoj štampi dodatno je pogoršao Sarajevski atentat 1914, u kome su Srbi ubili austrougarskog prestolonaslednika Franju Ferdinanda. Taj događaj je, po Ristovićevom mišljenju, postao „krunski dokaz o kriminalnom karakteru države, njenih vladara, njene elite, naroda“. Tim povodom u Nemačkoj su „ljudi govorili sve najgore o Srbiji, o njenom siromaštvu, o njenoj divljini, o srpskom narodu i njegovoj sklonosti da odseca noseve i uši neprijatelju, o tome kako se žene i deca bore na frontu.“ Nisu, međutim, uvek bile tako mračne i prezrive Nemačke duhovne slike o Srbima. Autor knjige Crni Petar i balkanski razbojnici kaže za NIN da predstave, stavovi i mišljenja o Srbiji i Srbima nisu bili negativni kroz veći deo 19. veka. Nemci su tvorci i nekih izrazito pozitivnih mišljenja o Srbima, u kojima ih predstavljaju kao slobodouman narod koji se bori za svoju nezavisnost i u toj borbi pokazuje impresivnu vojničku hrabrost. Ristović nam ukazuje da su o Srbiji sa „puno simpatije“ pisali Oto Dubislav fon Pirih, Helmut fon Moltke, nemački slavista Gerhard Gezeman. Značajna dela o Srbiji i Srbima, od kojih se i danas neka preštampavaju u prevodu na srpski jezik, napisao je Feliks Kanic. Najimpresivniju naučnu ulogu u afirmaciji pozitivnog mišljenja o Srbima imao je nemački istoričar Leopold Ranke. Svojom proslavljenom knjigom Srpska revolucija, o Karađorđevom ustanku, 1804. godine, koju je napisao u saradnji sa Vukom Karadžićem, razbio je velike evropske predrasude o Srbima i vladajuću teorijsku dogmu o „neistoričnosti slovenskih balkanskih naroda“.