Osmatračnice sa Avale

Šta mislite, koliko ih je bilo, tih ozidanih osmatračnica? Jedna, dve ili tri? Ako imamo u vidu doba kad su i Balkanu i Evropi zapretili, kao moćni osvajači, Turci – onda bi trebalo da izbrojimo tri osmatračnice, nikako ne manje. Počećemo našu priču od prve, ali sa njenog kraja. Kad su, 1934, konačno rušeni i porušeni ostaci kamenog grada Žrnova, podignutog na samom vrhu Avale, majstori koji su ih rušili dobro su se namučili. Opirali su im se, svojom preostalom snagom, i kvadratna branič-kula i njen kameni zid sa tri polukružna bastiona: debele, čvrste turske kamene zidine. U svojoj čuvenoj studiji Beograd u srednjem veku, istoričarka Jovanka Kalić-Mijušković navodi da je tvrdinju na vrhu Avale počeo da zida, u leto 1442. godine, tadašnji rumelijski beglerbeg Šahabedin sa zadatkom da podigne čvrsto utvrđenje sa kojeg su se izvanredno mogla osmatrati sva dešavanja, pre svega ona vojna, na sve četiri strane sveta, odnosno Balkana. Boljeg i jasnijeg pogleda i pregleda od onog koji se pružao sa Avale nije se moglo naći – to su znali i Ugri koji su tada još držali Beograd, i Turci koji su već želeli da osvoje taj grad, što nikako nisu uspevali. Smatra se da su Turci iskoristili pravi trenutak za zidanje ove tvrđave-osmatračnice u času kad je ugarski proslavljeni borac protiv Osmanlijskog carstva, Janko Hunjadi, koga su Srbi zapamtili kao čuvenog Sibinjanin Janka, i koji je tada upravljao Beogradom, tog leta bio zauzet odbijanjem žestokog turskog napada u Vlaškoj i u Erdelju. Danas se podrazumeva da su turski nalet i na Vlašku i na Erdelj, u leto 1442, smislili lukavi turski vojni taktičari kako bi odmamili i opasnog Hunjadija, i njegovu vojsku, iz Beograda. Ipak, ni tada nisu pobedili Beli grad. Sačuvalo se kazivanje da su uplašeni i zabrinuti Beograđani, većinom Ugri mada je bilo i nešto Srba i Grka, iz dana u dan pratili kako brzo i s neviđenom veštinom, takoreći pred samim kapijama hrišćanskog grada na stavama Save i Dunava, turski zidari podižu osmatračnicu na vrhu brda Avale, za potrebe strašnih Osmanlija. Kako se dogodilo da je ovoj turskoj tvrdinji ostalo slovensko ime Žrnov, izgleda da nije posebno ispitivano, mada je u narodu sačuvan spomen na srpskog vojvodu Porču, koji je, u sukobu sa osmanlijskim osvajačima, položio život na Žrnovu, a zna se i da se tvrđava Žrnov pokazala od odsudne važnosti za opstanak Beograda. I posle 1442. godine, dok u sledećim decenijama budu pokušavali da savladaju, mnogim i dobro pripremljenim opsadama, taj otporni Beograd, Turci će, i u neočekivanim i teškim porazima, čuvati za sebe kao bitnu tačku oslonca, taj grad-osmatračnicu, Žrnov. Sve do 1521. godine, kad je turski sultan Sulejman Veličanstveni najzad osvojio Beograd – jer su i njemu stizali, bez prekida, čudesno tačni izveštaji iz te kamene zidanice, mada se njeno praslovensko ime jako teško izgovaralo. To je ime podrazumevalo reč žrvanj, odnosno mlivo koje se ostvaruje uz pomoć dva kamena što se međusobno taru, drobeći, recimo u vodenici, žita, ili u ručnom mlinu, so i kafu - kako gde, i kako kad. Žrvanj svuda melje, i to bez milosti. Nema sumnje da je Žrnov morao zapamtiti mlevenje ljudskih sudbina koliko ugarskih i turskih toliko i srpskih – svih onih koji su od polovine 15. veka pa do kraja Prvog svetskog rata branili, osvajali i gubili Beograd. U 20. veku, između dva svetska rata, urušeni grad Žrnov je, nažalost, prestao da postoji, jer je svoj prostor ustupio Spomeniku Neznanom junaku koji je izgradio Ivan Meštrović, slavni hrvatski vajar, najznamenitiji skulptor u prvoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca. Izgleda da jezička sila, sadržana u imenu Žrnov, nije sasvim zgasla ni kad je tvrđava srušena do temelja. Ta sila je bila malko ojačala i onom pažnjom koju su ruševini Žrnova ukazivali, poslednjih decenija 19. veka, vrhunski srpski naučnici što su istraživali znatno rudno bogatstvo Avale, zaokupljeni tajnama brojnih rudničkih kopova. Istraživač svetskog glasa, svojevremeno predsednik Srpske kraljevske akademije, hemičar Sima Lozanić tu je otkrio providni mineral „avalit“, a pronađena su i stara okna žive, južno od Šuplje stene, po svoj prilici nastala u doba Kelta. Nađene iskopine potvrđivale su da su za avalske rudnike ne samo znali nego ih i koristili ti vredni i maštoviti Kelti Skordisci, prvi naseljenici grada koji će biti nazvan Singidunum. Neverovatni poznavalac Srbije 19. stoleća, Austrijanac Feliks Kanic, našao je da je orijentalno ime avala izvedeno od arapske reči avali koja znači velik, visok i još je smatrao da su, na vrhu Avale, i preduzimljivi Rimljani svojevremeno izgradili neveliku osmatračnicu, na čijim je kamenim ostacima, vekovima kasnije, počeo da gradi tvrđavu rumelijski beglerbeg Šahabedin. Ako je moguće da se, kroz vreme, nalaze i nastavljaju ljudski tragovi i u zemlji i u kamenu, zar nije moguće da se povezuju i mešaju sile jezika kojima su, na primer, govorili stanovnici na severu Balkana, u srednjem veku, ali i u kasnijim stolećima? Vizantinci, Ugri, Bugari, Srbi, Grci, Turci? Sasvim se može zamisliti povezanost između imena Žrnov sa imenom Avala, praslovenska reč u vezi sa starom arapskom što se u nama, današnjima, prima kao jezička sopstvenost koliko naša lična, toliko i sopstvenost naše istorijske prošlosti. Pri tom, to ostaje samo jedan od mnogih primera žive jezičke prilagodljivosti u prostorima u kojima se različiti jezici međusobno neprekidno ukrštaju. U novo, moderno doba druge polovine 20. i prve decenije 21. veka, osmatračnice, razumljivo, menjaju ne samo izgled nego i vrstu otpora pred mogućim opsadama, jer sve se promenilo. Treba i sad osmatrati, ali na drugi način. Prva osmatračnica na vrhu Avale posle Drugog svetskog rata bila je Avalski toranj, podignut 1965. godine kao čudo savremene tehnologije. Projektovali su ga arhitekti Uglješa Bogunović i Slobodan Janjić, a projekat konstrukcije dao je inženjer Milan Krstić. Visok 202,87 metara, toranj je bio jedini na svetu sa presekom u obliku ravnostranog trougla, vitka strela na tri noge zglobno i čvrsto oslonjene na temeljne blokove duboko ukopane u avalsku stenu. Sa osnovnim brojem 3 u svojoj elegantnoj figuri usmerenoj ka prostorima neba, toranj je podsećao na letelice u to doba smišljane da osvajaju kosmos, povedene težnjom mitskog Ikara, Dedalovog sina, da čovek letom osvoji nebo. Sve se to odmah videlo, ugrađeno u toranj: i lepota strelovitog uzleta ka nebu uz pouzdanost prisustva zemljinog tla, i čudesni kružni pogled i pregled svekolikog tajanstva Balkana sagledanog sa vrha drevne Avale, iz osmatračnice primerene novom vremenu. Dok je tvrdinja Žrnov očigledno predstavljala zdanje posvećeno ratu, streloviti Avalski toranj je dokazivao poverenje u naslućeno spokojstvo mira, uprkos preteškoj senci tadašnjeg hladnog rata između moćnih svetskih sila, i doživljavao se i kao strela pozitivne energije okrenuta prema pretećim oblacima ljudskog zla. Ali iz tih oblaka, na samom kraju 20. veka, godine 1999, ipak je krenuo napad. Tvrdinja Žrnov je vekovima trpela opsade sa zemlje, a Toranj na Avali je istrpeo nalet sa neba, munjevit i surov. Skršio se pod uništavajućom raketom, upućenom od 19 najcivilizovanijih zemalja sveta, udruženih u vojnu organizaciju sa nazivom NATO. To kršenje dostojanstvenog tornja bilo je jedno od najtežih udara za vreme tri meseca bombardovanja i još se danas, posle 12 godina od tog paklenog iskustva, neretko propitujemo da li zaista shvatamo šta je, svima nama, poručio taj skršeni junak sa vrha avalske osmatračnice? Izgleda da smo je shvatili, tu poruku, mada verovatno ne u celosti. Poruka je u drugom tornju na Avali, građenom četiri godine, od 2007. do 2010, i gotovo dva metra višim od prethodnog. Pri tom je taj toranj još strelovitiji i još savremeniji od prvog, elegantan i dostojanstven isto kao i pobeđeni junak. Ali kao da i nevidljive ruševine drevnog Žrnova i raskrčeni krš našeg prvog tornja na Avali bez prekida opominju da je poslednje vreme da se prikuplja mentalna snaga svih žitelja sa ovog tla: sa novog tornja-osmatračnice na Avali kao da povremeno dopire dah duhovne istrošenosti ljudi, sklonjenih u prelepe prostore ispod Avale, a tornju je neophodna obnovljena čovekova mentalna snaga pa da u potpunosti oživi. Osmatračnica željno očekuje nove osmatrače.