Nemanjićki duh za evropski 21. vek

Nemanjićki duh“ trajni je pratilac modernizacije srpskoga društva i oblikovanja novoga kolektivnog identiteta Srba, kao što je to bio i vekovima unazad. Štaviše, nasuprot trendovima „detradicionalizacije“ u društvima kasne modernosti, poslednje dve decenije u Srbiji prisutan je proces „retradicionalizacije“, a Srpska pravoslavna crkva institucija je od najvećeg poverenja. desekularizacija Vernost pravoslavlju bila je nezaobilazan činilac srpskoga ratnog folklora u tragičnom raspadu negdašnje zajedničke države, kao što je danas jedan od stubova nacionalne homogenizacije, a srpsko pravoslavno nasleđe neodvojiv je sastojak kulturnog kapitala s kojim Srbija korača u evropsko ujedinjenje. Možemo li govoriti o istinskoj vezanosti za religiju i crkvu građana Srbije? U poluvekovnom rasponu, od deklarativnih ateista došlo se do deklarativnih vernika i nekom bi to poslužilo kao dovoljan pokazatelj religiozne renesanse. No, teško da je došlo do naglog verskog preokreta. Kao što se tadašnje masovno odbacivanje božanske prirode čoveka zasnivalo na političkoj instrumentalizaciji marksizma i formalnom prilagođavanju novom načinu mišljenja i ponašanja, tako ni sadašnja izražena desekularizacija nije proizvod opšteg duhovnog tragalaštva i potrebe za ličnim smirenjem. Izgleda da se zbio „povratak religije“ - u smislu povratka religijskih institucija u sferu društvenog, a ne „povratak religiji“ - u smislu povratka građana verskom iskustvu. U Srbiji se, zapravo, desila revitalizacija javne uloge religije i crkve, pod uticajem specifičnih socijalno-političkih dešavanja na balkanskim prostorima, krize produkovane propašću socijalističkih ideoloških vrednosti i uzbujalog nacionalizma. Nakon petooktobarskih promena, SPC iskoračuje iz potpalublja društvenog života. Govor netolerancije prema religijskim drugostima (posebno protestantima koji se skupa svrstavaju u „sekte“), ali i ateistima, upućuje na otvoreno razračunavanje sa neistomišljenicima. To se zbiva u sekularnoj Srbiji, multietničkoj i višekonfesionalnoj zemlji opredeljenoj za izgradnju građanskog, demokratskog uređenja. Poneta željom da nadomesti višedecenijsko izostajanje u kreiranju državne politike i javnomnjenjskog mišljenja, SPC se nedovoljno isticala u najvažnijem hrišćanskom poslanju: opravoslavljenju srpskog naroda, upućivanju na bogotragalaštvo i produhovljenju međusobnih odnosa u svakidašnjem životu. Jačanje pravoslavnog religijskog senzibiliteta u bližoj budućnosti u Srbiji predstavlja proces u koji će SPC morati da uloži mnogo više energije nego što je to činila do sada. Ide li, međutim, podruku zalaganje za očuvanje tradicionalnog obrasca nacionalnog i kulturnog identiteta, na kolektivnom, i obogotvorenje kroz življenje sa drugima i za druge u lokalnom hramu, na individualnom planu, sa deklarativnim zalaganjem političkih prvaka o nužnosti integrisanja u evropske tokove? Predstoji srpskom pravoslavlju nadmetanje u otvorenom evropskom kulturnom i religijskom okruženju, a ne samo deklarativna podrška tekovinama koje zapadna civilizacija promoviše u svom širenju prema Istoku. umor Da bi sačuvalo postojeće i umnožilo nove parohijane, moraće pravoslavno sveštenstvo da u dolazećim godinama svedoči ne samo liturgijskim zajedništvom i isposničkim tihovanjem. Redefinicijom javne uloge i oblika dosadašnje pastoralne delatnosti u srpskom društvu, SPC može svojim sadašnjim i budućim vernicima, umornim od tranzicijskih muka i pogleda uprtog ka evropskoj budućnosti, poslužiti kao uzor i orijentir u prilagođavanju pretpostavljenom zapadnom modelu. Naravno, za to su neophodne promene u sferi javne delatnosti i u sferi pastoralne brige, od odustajanja od zapaljive nacionalne retorike i netrpeljivosti prema pripadnicima manjinskih naroda do senzibiliteta za nevolje ranjivih manjinskih grupa, uključujući i homoseksualce. Prilagođavanju liberalnom demokratskom duhu i pravilima religijskog „tržišta“ može značajno pomoći iskustvo srpske pravoslavne dijaspore u Severnoj Americi, Australiji i zapadnoj Evropi. Udaljeni od „majčinske crkve“, već nekoliko generacija pravoslavnih vernika ubedljivo svedoči o mogućnostima koegzistencije „pradedovske vere“ i tekovina zapadnog pluralizma, poput tolerancije, različitosti, kapitalističke ekonomije, radne etike, političke participacije itd. Autor je sociolog iz Niša Hrabriti vernike za politiku Promene u sferi javne delatnosti između ostalog bi obuhvatale: • odustajanje od zapaljive nacionalne retorike i netrpeljivosti prema pripadnicima manjinskih naroda i etničkih grupa; • podršku vernicima za učestvovanje u političkom životu (prožetost hrišćanskim duhom kao prednost u delovanju u javnoj službi); • promociju srpsko-pravoslavne kulturne baštine kao doprinos obogaćivanju evropske kulturne tradicije, ali i upoznavanje domaćeg verništva sa kulturnim dostignućima drugih hrišćanskih naroda; • saradnju sa civilnim sektorom (odbrana dostojanstva čoveka i osnovnih ljudskih prava, predupređivanje diskriminacije, ksenofobije i nasilja); • preispitivanje temeljnih vrednosti i etosa sadašnjice (promocija socijalne pravde, odbacivanje različitih oblika nejednake raspodele društvene moći, preispitivanje dometa tržišne privrede zasnovane na neobuzdanoj konkurenciji); • podsticanje socijalno-etičke rasprave o pravednosti ekonomije i kritiku anomalija potrošačkog društva (gramzivost, nejednaka raspodela društvenih dobara); • podizanje svesti o važnosti zaštite životne sredine; • filantropiju, zadužbinarstvo i humanitarni rad; • afirmaciju hrišćanskih vrednosti u privrednoj delatnosti (poštenje, savestan rad, solidarnost, odnos prema radnoj sredini). Iracionalni strah od sekti Promene u sferi pastoralne brige Srpske pravoslavne crkve obuhvatale bi: • učestvovanje u teološkom i crkvenom dijalogu na međunarodnom nivou u telima ekumenskog pokreta; • smanjivanje retorike naspram malih verskih zajednica i umanjenje iracionalnog straha među građanima od negativnog delovanja sekti i kultova; • saradnju i zajedničko pojavljivanje sa ostalim hrišćanskim crkvama i denominacijama u javnim istupanjima; • podršku omladini u sticanju institucionalnog visokog obrazovanja; • uzdizanje higijenskih navika u porodici i prevenciju u zaštiti od polnih bolesti; • afirmaciju ravnopravnosti polova u porodičnim odnosima; • buđenje preduzetničkog duha među vernicima i pružanje elementarne pomoći u podsticanju samozapošljavanja; • smanjivanje distance između sveštenstva i vernika i evangelizaciju izvan verskih hramova; • aktivnije učestvovanje paroha u rešavanju problema tranzicionih gubitnika na lokalnom nivou (siromaštvo, nezaposlenost, bolest); • senzibilitet za nevolje ranjivih manjinskih grupa: etničkih, polnih, rodnih.