Pacovi i dvorske lude

Na nestrpljivo zapitkivanje, od tranzicije već umornih istočnih Evropljana, kada će doći kraj mukotrpnom procesu demokratizacije i marketizacije, Ralf Darendorf odgovara da ćemo istorijski trenutak „prepoznati po tome što će se intelektualci, poslije privremenog boravka u politici, ponovo vratiti za svoje pisaće stolove”.

Gdje se danas nalaze srpski intelektualci? Da li su još uvijek u politici ili su se vratili za pisaće stolove? Da li su, kao i naša tranzicija, stali negdje na pola puta ili su krenuli različitim putevima?

Ništa se nije dešavalo niti će biti bez intelektualaca – i kao pozicije i kao opozicije. Nerijetko su čak jedne te iste ličnosti učestvovale i u izgradnji i u razgradnji istog sistema – najprije kao ideolozi a potom kao disidenti ... Kako tvrdi Jirži Dintsbir, „dominacija intelektualaca u političkom životu vidljiva je u gotovo svim postkomunističkim zemljama. Tako su se, na primer, u Čehoslovačkoj, Bugarskoj i ‘trećoj’ Jugoslaviji na predsedničkim mestima nalazili ili se nalaze veliki pisci ovih zemalja. U Mađarskoj su novoformirane političke partije uglavnom činile male grupe intelektualaca, u većini slučajeva dugogodišnjih prijatelja koji su bili u opoziciji prema komunističkom sistema znatno pre 1989. godine”. U tom pogledu tipičnu sliku postkomunističkih zemalja istočne Evrope djelimično je modifikovao primjer Poljske gdje je u okviru Solidarnosti od samog početka, pored intelektualne frakcije (Mihnjik, Kuronj, Mazovjecki i dr.) postojala i populistička frakcija, koja je, na čelu sa Valensom, imala prevagu. A potpuno odstupanje od pravila predstavlja jedino Rumunija jer su tamo intelektualci bili kompromitovani podrškom koju su masovno davali Čaušeskuovom režimu.

Srbija, istina, jeste kasnila, ali pokretači, osnivači i vođstvo značajnijih novih stranaka činili su takođe intelektualci iz ranijih disidentskih krugova. Bilo ih je i u Socijalističkoj partiji i kod radikala i u Srpskom pokretu obnove, a najveći broj u Demokratskoj stranci iz koje su se kasnije postepeno razilazili i formirali nove stranke ili pasivizirali. U samom procesu demokratske tranzicije, međutim, unutar ovog kontroverznog sloja dolazi do toliko oštrog raslojavanja da je neumjesno tražiti jedinstvenu mjeru njihovog pomjeranja na relaciji između političkog angažovanja i intelektualnog stvaralaštva. Među profesorima, piscima, novinarima, naučnicima, umjetnicima, advokatima, ljekarima koji su početkom 90-ih „rušili Berlinski zid nasred Beograda”, danas i ovdje u najmanju ruku možemo prepoznati četiri kategorije intelektualaca koji su zajedno počeli kao ideolozi tranzicije a završili kao njene, na ovaj ili onaj način, veće ili manje žrtve.

Vladajući opozicionari: Jedan dio intelektualaca bivših disidenata zapravo je prešao u ful-tajm političare, bilo funkcionere nove vlasti, bilo rukovodioce velikih i uticajnih, moćnih i imućnih opozicionih partija koje su ili same izrasle u profitabilna politička preduzeća ili su finansijski oslonjene na krupni privatni biznis. Predvodeći i podupirući rušenje starog i izgradnju novog sistema i sami su doživjeli sociopsihološku transformaciju. Iako su javno tvrdili da im nije do vlasti i da će nakon pobjede demokratije raspisati vanredne izbore i vratiti se starim zanimanjima, strast za politikom te materijalnim i nematerijalnim privilegijama kao da je malo koga od njih mimoišla. Zadržavajući što duže mogu poluge vlasti u svojim rukama, ovaj profil intelektualaca, od detonatora tranzicije postaje njen kočničar. Oni će, međutim, morati da se preobraze u ideologe i propagandiste uvijek spremne da svoje intelektualne kapacitete stave u funkciju parlamentarne i medijske promocije stranke i svoga lidera. Beskompromisni borci koji se za partijsku stvar svađaju, pljuju i psuju za skupštinskom govornicom i u TV studiju, imaju prednost nad onima koji hoće da glasno razmišljaju, vode dijalog, kritikuju jer navodno samo zanovijetaju i smetaju.

Marginalizovani kritičari: Postoje, naravno, i baš takvi intelektualci o kakvim piše Darendorf. Moralno-psihološki otporni prema slastima vlasti, a visokim kvalitetima svoje naučne, umjetničke, pedagoške i uopšte autorske produkcije bar minimalno zaštićeni od osiromašenja, oni se susreću sa problemom marginalizacije usmene i pisane javne kritičke riječi. Ispostavilo se, naime, da je u uslovima parlamentarne demokratije kritički angažman izgubio raniju subverzivnu snagu. Kako su u raznim varijacijama pisali bivši komunistički disidenti poput Solženjicina, Brodskog, Sinjavskog i drugih, u bivšem komunističkom režimu kritička riječ je imala neuporediv eho gromoglasne reakcije politbiroa, centralnog komiteta, ministarstva, državnih medija, udruženja pisaca, komsomola, sve do uličnih aktivista. Tiho divljenje uplašene većine u domovini i bučna podrška inostranih vlada, sredstava informisanja, univerziteta, instituta, izdavača, organizacija za zaštitu ljudskih prava i stvaralačkih sloboda, uvećavali su zanosni osjećaj heroizma zbog javno izgovorene ili objavljene pisane kritike sistema. Bila je to primamljiva kompenzacija za sankcije. Sada, međutim, intelektualci mogu da kritikuju koga god hoće bez neugodnih posljedica, ali i bez gotovo ikakvog efekta. Opozicione stranke, nezavisni mediji, alternativni izdavači, koji su nekada bili u ilegali, sada su postali sastavni dio demokratske političke igre i, kako bi rekao Herbert Markuze, više ne služe osporavanju, nego afirmaciji jedne sofisticirane represije. Onaj isti intelektualac koji je u posttotalitarističkom sistemu realnog socijalizma bio kritička savjest i nesrećna svijest zarobljenog društva, već početkom tranzicije postaje „dvorska luda”.

Dvostruko poraženi: Sljedeća i najbrojnija kategorija je čak dvostruko poražena posljedicama tranzicije. Oni su se našli na čelu kolone osiromašenih srednjih slojeva. Ova posljednja i najbrojnija kategorija intelektualaca nije ništa dobila. Osiromašenjem ili propašću državnih univerziteta, velikih izdavačkih kuća, monopolskih medija, dotiranih biblioteka i arhiva, te brojnih naučnoistraživačkih instituta u kojima je stari sistem taktički tolerisao izvjesne političke disonance, ovi intelektualci su izgubili elementarni egzistencijalni minimum za javno kritičko djelovanje. Samo malobrojni spretniji i sretniji danonoćno rade istovremeno na više radnih mjesta u struci da bi opstali. Profesori, pisci, slikari, novinari, naučnici ... koji to nisu uspjeli, tokom 90-ih su preplavili buvlje i kvantaške pijace te izašli na ulice da sa automobilskih hauba prodaju lijekove, cigarete, benzin, alkohol, humanitarnu pomoć. Ili su otišli u pečalbu put Kanade, Australije, SAD, gdje su ih, takođe, najčešće čekali poslovi ispod nivoa kvalifikacije i, dakako, bez mogućnosti javnog djelovanja iz koga su praktično isključeni apatridi. Da bi, dakle, lično i porodično preživjeli, bilo kod kuće, bilo u inostranstvu, oni su morali, privremeno ili trajno, da napuste poziv intelektualca, koji se po jednoj od definicija, „bavi (javnim) problemima koji ga se (privatno) ne tiču”.

“Debeli pacovi”: U posljednju grupu ove uslovne tipologije intelektualaca u toku tranzicije mogli bismo svrstati one koji su se formalno i ne napuštajući svoj raniji poziv, neposredno angažovali na razvoju demokratije i istovremeno uspješno preživjeli. Okupljeni u brojnim specijalizovanim nevladinim organizacijama za promociju demokratije (građanski trening, mirno rješavanje konflikata, dijalog i toleranciju, nenasilnu komunikaciju, zaštitu ljudskih prava i ugroženih manjina), oni su u ranoj fazi tranzicije ostvarili impozantnu produkciju alternativnih obrazovnih mreža, seminara, otvorenih škola, istraživanja, edicija domaćih i prevedenih knjiga i mnogih drugih projekata. Izdašno sponzorisani izvana od međunarodnih i inostranih fondacija za podršku demokratiji u vremenu kada su nestali, presušili ili postali ideološki isključivi razni državno-buyetski fondovi za finansiranje informisanja, nauke, kulture, obrazovanja, izdavaštva, „treći sektor” nije samo podržao politički dio tranzicije. Uprkos policijskoj represiji i medijskoj satanizaciji od strane režima, NVO su, istovremeno, obezbjeđivale relativno dobar egzistencijalni osnov velikom broju opozicionih intelektualaca, kao i materijalne uslove za kontinuitet stvaralačkog rada. Međutim, ideološka usmjerenost programa, diktirana što interesima samih spoljnih finansijera, što revnošću unutrašnjih povjerenika, ponekad je i sama podsjećala na boljševičko jednoumlje i sektaštvo prema svim alternativnim pristupima i autorima. A finansijska moć kojom su raspolagali šefovi tih nevladinih organizacija u distribuciji sredstava, odnosno selekciji projekata i autora, činio ih je praktično nadmoćnim u odnosu na takozvana potrošačka ministarstva u vladi. Dodamo li tome da su za svoj posao bili višestruko bolje plaćeni od kolega i da su pri tome bili podjednako zaštićeni i od nezavisne kritike i od državne provjere, bilo bi pravo čudo da se nisu pretvorili u svojevrsnu elitu materijalne i političke kontramoći. Kako svjedoči Tonči Kuzmanič, „U Sloveniji koja je poslije prvih slobodnih izbora postala neka vrsta NVO zemlje ... pojavili su se tzv. debeli pacovi, bivši aktivisti koji su kontrolisali najveći dio finansijskih sredstava koja su stizala u zemlju. Ali, kako se u Sloveniji razvijala parlamentarna demokratija, nevladin sektor je slabio a 90 procenata ovih kadrova preselio se u političku mašineriju ili se orijentisao na profitabilnije projekte." Deset godina kasnije to isto će se dogoditi i u Srbiji jer su nakon oktobra 2000. godine, inostrane donacije preusmjerene sa nevladinih na vladine adrese i treći sektor je naglo osiromašio. „Debeli” su malo omršali pa se otimaju o sve manje inostranih sredstava, kucaju na vrata svojih starih saboraca u ministarstvima, grozničavo ispunjavaju desetine stranica komplikovanih formulara za međunarodne tendere na koje konkurišu i brojne druge kolege iz zemalja „nove Evrope”.

Uz sve relativizacije, moglo bi se reći da su intelektualci, vratili se ili ne vratili za svoje pisaće stolove, u prosjeku uzevši, veliki gubitnici tranzicije iako su, paradoksalno, većinom bili njene lučonoše. Demokratizacija je redukovala javni smisao njihove društvene kritike, a marketizacija materijalne pretpostavke njihovog javnog djelovanja. Poput nekadašnjih komunističkih političara koji su vjerovali da se privreda može tržišno reformisati a da se pri tome ne ugrozi državno-partijski monopol, tako su oni izgleda vjerovali da se politika može demokratizovati a da se ne ukine ekonomija pune zaposlenosti, sigurnih radnih mjesta, garantovanih plata, društvenih stanova, subvencionisanih komunalija, dotiranih izdavačkih kuća i stručnih časopisa, SIZ-ova za nauku i kulturu. Još uvijek jako daleko od razvijenog kapitalizma koji je dovoljno i stabilan i bogat da stipendira kritičare, bilo kao razvojnu investiciju ili bar kao ukras demokratije, naši intelektualci mrmljaju sebi u njedra protiv korumpiranih političara i kriminalizovanih bogataša koje su upravo oni sami pogurali stepenicama neopozive društvene moći. Da li se prisjećaju klasika marksizma na kojima su školovani ili fantazija o mogućnostima trećeg puta koje su i sami razrađivali? Da li se uzdaju u onu staru da je svaki početak težak pa makar će ono lakše doći tek poslije njih, ili možda ponovo sanjaju neku novu bolju tranziciju? U međuvremenu, ulogu intelektualnih autoriteta u Srbiji preuzeli su šampioni TV kvizova koji na osnovu „enciklopedijskog” znanja za jedno veče postaju milioneri i zvijezde tok-šou programa, koje nam uz malo pjesme, igre, šale i pomoći razdraganih voditeljki, otkrivaju klopke i zamke u koje smo na Kosmetu, u Hagu i Crnoj Gori upali na putu za Evropu.

Dr Nenad Kecmanović