Najtužnije, u Belu Palanku

Od petnaest najpoželjnijih gradova za život čak je osam vojvođanskih, pa je bilo logično da će s nepoželjnim gradovima biti obrnuto. Ali ne toliko obrnuto i toliko južno. Jer, baš nijedan vojvođanski grad nije ostao ni blizu ispod, a kamoli na listi onih mesta koja tek sastavljaju kraj s krajem. Utoliko pre prazno, a licemerno zvuči sintagma „ravnomernog regionalnog razvoja” koja se i u ovoj predizbornoj kampanji, baš kao i u prethodnim, uveliko ponavlja i obećava na sva usta. Takav razvoj samo je fraza čak i pod pretpostavkom da Vojvodina decenijama tapka u mestu i čeka jug Srbije da je sustigne. Evo i zašto.

Vlasotince, gradić od oko trideset pet hiljada stanovnika, koji ni zbog čuvene vlasinske “rose” ni blizine Vlasinskog jezera niti položaja na samom putu ka Sofiji ne uspeva da poveća zarade svojih žitelja. Makar tek toliko da ne budu 11 hiljada, odnosno duplo manje od republičkog proseka. Vlasotinčani jedva da učestvuju i u narodnom dohotku i proizvodnji, a stopa njihove nezaposlenosti je veoma visoka. Nezaposleno je skoro pola grada. Duplo „gori” od republičkog proseka Vlasotince je i po broju lekara koji leče jednog pacijenta. Ilustracije radi, opštinska mreža tek je ovih dana spojena na Internet, pa je i stručno usavršavanje radnika uprave za rad na računaru počelo istovremeno. Jedan od dva najveća grada Jablaničkog okruga gotovo da nema proizvodnju iako obiluje poljoprivrednim zemljištem i šumama, ali nema ni kulturni život niti adekvatnu socijalnu zbrinutost svojih žitelja i opet, uspeva da životari bez mnogo buke. Razlog se može skrivati u velikom učešću privrednog kriminala u ionako visokoj stopi kriminaliteta ovog kraja, ali ne mora. Prvi na listi najtežih za život i u tranziciji, baš kao i pre nje, nisu dobili ništa što bi radili i od čega bi se hranili i uživali. Ništa, osim onog što su sami sačuvali – vedar duh, sopstveni jezik i zdravu životnu sredinu.

Očekivano visoko ne listi je Preševo, grad sa 90 odsto albanskog stanovništva, više od decenije se već ne oseća kao da pripada Srbiji. Potpuna ekonomska odsečenost od ostatka države i bliskost isključivo sa Kosovom, te nemiri usled težnje albanskog stanovništva za pripajanjem Kosovu, doveli su do današnjeg polumeđunarodnog statusa Preševa, zajedno sa Medveđom i Bujanovcem, koji je na ovoj listi na šestom mestu. U odnosu na ostatak juga, Preševo ima veoma visoke, a Bujanovac čak i najviše zarade među petnaest najnerazvijenijih. Paradoksalno je krizna situacija učinila da Bujanovac i Preševo sa po četrdesetak hiljada stanovnika pune budžete kakve imaju pet puta veći gradovi. Investicije su najveća stavka u tim budžetima, ali to u Preševu posebno, nije pomoglo da smanji visoku nezaposlenost niti da poveća najniže u zemlji učešće u nacionalnom dohotku. Jaz između, uslovno rečeno visokih plata i siromaštva, popunjavaju privredni kriminal i investicije. U Preševu su samo dve, a u Bujanovcu tri srednje škole, medicinska nega je u oba grada daleko ispod republičkog proseka i granice neophodnog. Natalitet i prirodni priraštaj koji je u Srbiji veoma retko u plusu, u Preševu je čak plus 12,6, U Bujanovcu 3,8 odsto.

Sjenica je treći grad na ovoj listi. Priraštaj je u Sjenici 3,7 iako je prosečna zarada tek oko 16 hiljada, a nezaposlenost 40 odsto. Čak šest stotina pacijenata se leči kod jednog lekara u Sjenici, ali gora od nje po medicinskoj nezi i povezanošću sa mestima koja bi mogla da je pruže je Kuršumlija u kojoj se jedan lekar brine o čak osam stotina pacijenata. Plate onih koji ne mogu da stignu na red su samo 9,5 hiljada dinara. Nedovoljne i za hranu, a kamoli putovanja do najbližeg Prokuplja. Ovaj gradić od oko 25 hiljada stanovnika, ipak, ima saobraćajne, mada ne bogzna kakve prednosti, jer se nalazi na magistralnom putu Niš-Priština. Iako su tri potencijalno turistički isplative banje na teritoriji Kuršumlije – Lukovska, Prolom i Kuršumlijska banja iz kojih se iscrpljuje mineralna voda „Milan Toplica”, ali ne i turističke mogućnosti. U javnim preduzećima „Metalac”, „7.juli”, „Kopaonik” zaposleno je oko 70 odsto radnog stanovništva, a trećina je nezaposlena.

Peto na listi je Prijepolje, grad od trideset hiljada stanovnika smešten između Lima i Mileševe, opasan planinskim vencima i na manje od 150 kilometara vazdušne linije od Jadranskog mora i od Panonije. Klimatski su faktori, dakle, u Prijepolju među najpovoljnijim u Srbiji, ali svi drugi se daleko od povoljnog. U jednom od najvažnijih gradova srednjovekovne Srbije prosečna zarada je sada samo 14 hiljada dinara, a učešće u narodnom dohotku jedva primetno. Nezaposlenost, naprotiv, velika – blizu 50 odsto, kao i posao koji jedan lekar ima na preko šest stotina stanovnika. Iako nema proizvodnju ni visoku zaposlenost, Prijepolje je u svetu poznat grad po dva svoja najveća znamenja -Vladu Divcu i manastiru Mileševa.

Posle Bujanovca na šestom, sledi Priboj na sedmom mestu, kao i Prijepolje, grad iz Zlatiborskog okruga sa deset hiljada stanovnika manje. Jer je prosečna pribojska plata za tri hiljade dinara veća nego u Prijepolju, a da je nezaposlenost ista. I da nije FAP-a, bio bi u samom vrhu liste. No, Fabrika automobila Priboj, fabrika, zapravo, autobusa i kamiona, jedinstvena u Srbiji i jedan od najvećih izvoznika bivše Jugoslavije, gotovo da je napravila grad od svog osnivanja 1953. godine do devedesetih. U ovom malom gradu smeštena je i hemijska industrija, pa je poslednjih godina ponovo počeo da se gradi. Uglavnom se, međutim, bez iole razvijenog turizma otvaraju ugostiteljski objekti, koji, opet, ne doprinose da se kvalitet života popravi ni vitalne potrebe stanovništva zadovolje, pa čak ni da kulturna dešavanja otpočnu u gradu već, naprotiv, da se svedu na noćni život mladih naraštaja.

Na osmom mestu ove liste je Dimitrovgrad, najistočniji grad u Srbiji, na samoj granici sa Bugarskom i sa bugarskom manjinom kao većinskim stanovništvom. Ovaj grad je na listi i u Srbiji sa minus 14 jedan je od vodećih gradova po negativnom prirodnom priraštaju. Nosilac privrede ovog grada je „gumara” GID koja ima tek 1 000 zaposlenih i neuspešno poslovanje. Tradicionalno poljoprivredni kraj iskorišćen je toliko da su prihodi od poljoprivrede mali do nivoa statističke greške. Današnje ime –

Dimitrovgrad, nekadašnji Caribrod dobio je 1951. godine, a do tada je promenio mnoga imena, jer je oduvek bio važno stajalište na putu između istoka i zapada. Takav položaj bi im možda mogao pomoći da u narednim godinama povećaju primanja od 15 hiljada i smanje nezaposlenost od trideset odsto, ukoliko budu i oni, stanovnici Dimitrovgrada, bili u prilici da iskoriste nedavni ugovor o otvaranju graničnog prelaza između Bugarske i Srbije, na železničkoj stanici Dimitrovgrad.

Manji prirodni priraštaj od Dimitrovgrada ima još samo Knjaževac, koji je sa minus 16,8 među rekorderima u Srbiji. No, to ga svakako nije uvrstilo među petnaest najmanje poželjnih gradova za život niti smestilo na deveto mesto ove liste već najpre prosečna plata od 11 000, karakteristična, doduše, za ceo Zaječarski okrug, više od trećine nezaposlenog radno sposobnog stanovništva, veoma nisko učešće u narodnom dohotku... Za oko 36 hiljada stanovnika Knjaževac ima taman onoliko koliko treba – 23 osnovne i četiri srednje škole, koje bi sa takvim priraštajem uskoro mogle biti prazne. Grad koji je među prvima u Srbiji dobio bolnicu, nekada uspešan vinogradsko-voćarski kraj, na železničkoj liniji Niš-Prahovo i drugim saobraćajnicama, danas se više ne može pohvaliti ni zdravstvenom uslugom niti izvozom vina i višnje.

Deseto i jedanaesto mesto na ovoj listi dele Trstenik i Novi Pazar. Sa znatno većim brojem stanovnika (85 hiljada) i zbog potreba dominantno bošnjačkog stanovništva Novi Pazar ima čak četiri fakulteta, a Trstenik (54 hiljade stanovnika) samo jednu višu školu. Ipak, ekonomski kriterijumi kazuju da je kvalitet života u Trsteniku po svim parametrima mnogo bolji. Pazarci trpe nezaposlenost od skoro 40 odsto, jedno od najnižih primanja u zemlji, lošu zdravstvenu uslugu, dok žitelji Trstenika imaju jednu od najvećih prosečnih plata na ovoj listi i ubedljivo najnižu nezaposlenost po stopi od 21,6. A za to ima, najpre, da zahvali „Prvoj petoletki”, i danas, 60 godina posle prvog petogodišnjeg plana po kome je dobio ime, vodećem proizvođaču u oblasti hidraulični i pneumatskih komponenata i sistema, između ostalog i za avione i podmornice. Infrastruktura i funkcionisanje javnih ustanova su osnovni problemi Pazaraca, oronulost škola, te pretrpanost i neosposobljenost zdravstvenih ustanova i male investicije. Sva državna proizvodnja u Novom Pazaru je stala, ali je veoma razvijen privatni sektor Novi Pazar učinio najvećim proizvođačem džinsa u Srbiji i sačuvao mesto ekonomskog i kulturnog centra Sandžaka.

Aleksinac, grad za koji se po pravilu nadaleko čuje tek posle neke velike nesreće, bilo da je reč o pogibiji rudara ili NATO bombardovanju, na dvanaestom je mestu, najpre zato što uspeva da zadrži relativno nisku stopu nezaposlenosti (27) i viša prosečna primanja od većine gradova na ovoj listi (oko 16 hiljada). Premda ni privatni sektor nije razvijen u Aleksincu kao u Novom Pazaru, na primer, on sa manje stanovnika i približno istu obrazovnu i zdravstvenu ponudu (ako je primereno na ovoj listi nazivati je ponudom), dobru povezanost sa saobraćajnicama u duplo veće učešće u narodnom dohotku.

Na trinaestom mestu liste gradova u kojima se najteže živi je Majdanpek sa oko 25 hiljada stanovnika, niskom nezaposlenošću u odnosu na ostatak „siromašne” Srbije i skoro najvećom platom na ovoj listi. Iako je i dalje ispod republičkog proseka ta plata, ipak, iznosi 20 hiljada dinara. Uprkos aktuelnim problemima s grejanjem, rudarski basen i dva magistralna te tri regionalna puta koja prolaze kroz Majdanpek, takođe su uticali na ovako „visok” plasman borskog grada.

A problemi s grejanjem su, ipak, najveći i najskuplji u zemlji u centru Borskog okruga, gradu Boru koji sa Loznicom deli četrnaesto i petnaesto mesto. No, u Boru su svi ekonomski pokazatelji bar za nekoliko hiljada dinara viši nego u Majdanpeku. Opet, razume se, ispod republičkog proseka. Nezaposlenost je, takođe, manja, za razliku od Loznice, koja uprkos veoma povoljnom pograničnom položaju ne zapošljava polovinu radno sposobnog stanovništva. Muke s privatizacijom RTB-a i ekološka katastrofa Bora učinile su život veoma teškim u ovom fakultetskom i kulturno verovatno najbogatijem među pomenutim gradovima. Loznica nije iskoristila plodnu podrinjsku zemlju, malu udaljenost od administrativnih i trgovinskih centara i najbolju saobraćajnu povezanost sa velikim delom Srbije i Republike Srpske... Prosečna plata je samo 14 hiljada dinara i veoma malo učešće u narodnom dohotku.

Tik ispod liste ostala su dva grada Zaječarskog okruga- centar, Zaječar i Negotin. Prvi sa tri rudnika i dosta poljoprivrednog zemljišta, drugi grad vina, a oba sa skoro najnižim opštinskim budžetima u zemlji. Ispod liste su ostala tek da potvrde tezu s početka – da ma koliko dugačka ta lista bila, na njoj se još dugo ne bi našao nijedan grad severnije od Beograda i obrnuto. NIN-ovo istraživanje pokazalo je još jednom da Srbija na jugu i Srbija na severu nisu delovi iste Srbije koja bi da krene put Evropske unije. Dok se ta, realna, podeljena slika, odveć dobro krije među raznim državnim prosecima.

Petnaest nepoželjnih gradova 1. Vlasotince – U drugom najvećem gradu Jablaničkog okruga veruje se da su najstariji stanovnici Vlasinske oblasti bili izvesni Yidovci, toliko krupnog rasta da su im grobovi bili dugački po 2,5 metra. Reči vojvode Živojina Mišića u njegovim „Uspomenama na srpsko-bugarski rat, 1885.” možda najbolje opisuju ono što je Vlasotinčanima još preostalo za život – humor i neprekidna zabava: “Puk se docnije nastanio u Vlasotincima, maloj, vrlo simpatičnoj varošici, u kojoj smo, pored ostalog, imali i dosta odličnog vina. Stanovnici neobično ljubazni i gostoprimljivi ljudi. Neko suvo meso na žaru i kajmak im behu najomiljenije meze... Samo se veselilo i pilo...” 2. Preševo, pored opština Bujanovac i Medveđa pripada nerazvijenom delu Srbije koja se graniči sa Kosovom i Makedonijom. Naseljene uglavnom albanskim stanovništvom (Srbi i Romi čine manjinu), u Preševu čak 90 odsto stanovnika su Albanci, ove opštine su devedesetih godina, u vreme kosovske krize, u nekoliko navrata pokušavale da postanu sastavni deo južne pokrajine. Zbog specifične političke situacije, siromaštva i multietničnosti, ove opštine pobuđuju pažnju i stranih donatora, posebno u oblasti obrazovanja. 3. Sjenica je najhladniji grad u Srbiji gde zimska temperatura dostiže ponekad i do minus 40 stepeni Celzijusove skale. Poznata još po Pešterskoj visoravni, ova opština smeštena na nadmorskoj visini između 1 000 i 1 300 metara, uglavnom je stočarski kraj, među Srbima prepoznatljiv po sjeničkoj vuni i sjeničkom siru. U centru Sjenice smešten je i jedan od najznačajnijih spomenika kulture, ali ujedno i muslimanskih verskih hramova – džamija “Valide Sultan”. 4. Kuršumlija – pod ovim imenom se uglavnom pominje po oslobođenju 1878. godine. Najpre je bila Ad Fines ili „na kraju sveta”, potom Bela Crkva, naziv koji su Turci preveli u Kuršunlu kilise ili Kuršumlija. Arheološka nalazišta u selima Pločnik i Viča, 12 km severoistočno od Kuršumlije, svedoče o praistorijskoj naseljenosti ovog kraja. U Pločniku je otkriveno naselje iz III milenijuma pre nove ere, koje po arheološkoj klasifikaciji pripada mladoj fazi vinčanske kulturne grupe. Velikim seobama Srba pod patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem 1690. godine i patrijarhom Arsenijem Jovanovićem Šakabentom 1739. godine na mesto Srba doseljavaju se Arnauti od kada Kuršumlija, jedno vreme prestonica Nemanjine Srbije, u razvoju zaostaje više nego ikada pre. 5. Prijepolje, smešteno u jugozapadnom delu Srbije, obiluje kotlinama i klisurama, pa se u reku Lim koja protiče kroz ovaj gradić uliva čak dvadesetak manjih reka. Prijepolje je u srednjem veku važilo za jedan od najnaseljenijih i trgovački najrazvijenijih delova Raške, a grad na Limu i Mileševki izrastao je u okviru čuvenog manastira Mileševa, zadužbine kralja Vladislava, s Belim anđelom, najčuvenijom freskom svih srpskih manastira, pod zaštitom Uneska. 6. Bujanovac, centar takozvane administrativne granice sa Kosovom. Kao i Preševo, odlikuje ga višenacionalnost, jer u ovom gradu živi otprilike isti broj Srba, Albanaca i Roma. Zbog političkih prilika, investicije i donacije koje grad dobija nisu dovoljne kako bi pokrenule privrednu stagnaciju. 7. Priboj – Nedaleko od Priboja, na oko pet km, nalazi se Pribojska banja, poznata po lekovitosti termomineralnih izvora još iz rimskog doba sa neiskorišćenom izuzetnom lekovitošću terma. U zemlji ispod banje i njene šire okoline leži prirodna akumulacija čiste hladne vode (Murteničko jezero), a ispod te akumulacije, na preko 900 km2, nalazi se jezero tople vode, temperature oko 60°C. Nedaleko od Priboja, u naselju Jarmovac, nalazio se praistorijski rudnik bakra, jedan od retkih južno od Save i Dunava. 8. Dimitrovgrad – baš kao i danas, još od antičkog vremena je važna tačka na putu koji spaja istok i zapad. Još u I veku nove ere kroz Dimitrovgrad je prolazio put Via Militaris. Na osnovu antičkog itinerarija iz IV veka, jedna od takvih stanica je i Mutatio Translitus, koja se verovatno nalazi u samom gradu, ali nije otkrivena. U srednjovekovnoj Srbiji izgrađen manastir Sv. Jovana Bogoslova, u tadašnjem Caribrodu, bio je centar duhovnosti i pismenosti za turskog vremena. 9. Knjaževac, grad na Timoku, nekada je bio važan centar istočne Srbije. Među prvima dobio je bolnicu, čitalište, crkvu Svetog Đorđa i gimnaziju. Danas je prosečna plata zaposlenih u ovoj varošici svega 11 hiljada dinara, opustela sela, o čemu svedoči i veoma visoka negativna stopa prirodnog priraštaja od čak minus 16,8. Za Knjaževac se vezuje i Gurgusovačka kula, zloglasni logor za političke zatvorenike, poznat i kao “srpska Bastilja”, spaljen naredbom knjaza Miloša Obrenovića u čiju čast je ovaj grad i dobio ime. 10,11. Novi Pazar, Trstenik – Novi Pazar, kao centar Sandžaka u kome dominira bošnjačka nacionalna manjina može se nazvati i petim univerzitetskim centrom Srbije sa četiri fakulteta. Uprkos povoljnom geografskom položaju i bitnoj raskrsnici puteva ka primorskim gradovima, Novi Pazar nije uspeo da postane i industrijski centar. Velika nezaposlenost i relativno niska zarada odlikuju prestonicu Sandžaka, iako je poznat po novopazarskom džinsu i razvijenoj trgovini. Za razliku od Novog Pazara, Trstenik prema ekonomskim pokazateljima stoji bolje. Stanovnici ovog grada posebno su ponosni na “Prvu petoletku”, za čiju su privatizaciju zainteresovani ruski giganti. Trsteniku pripada i poznati manastir Qubostinja, zadužbina carice Milice. 12. Aleksinac, grad u kome od ukupno 58 hiljada stanovnika svega 17 hiljada živi u urbanom gradskom jezgru, dok se najveći broj Aleksinčana bavi poljoprivredom. Na 30 kilometara udaljen od Niša, kroz Aleksinac prolazi i autoput i železnička pruga Beograd-Niš. 13. Majdanpek, pored Bora najveći srpski rudarski centar, čuven po “zlatu”, a danas po jednoj od najmanjoj ceni kvadrata stana. Opština Majdanpek se nalazi u vodotoku reka Dunav, Pek i Porečke reke, a na njenoj teritoriji je i Lepenski vir, najznačajniji praistorijski lokalitet. Zlatonosna reka Pek sa svojim pritokama je privlačila ispirače zlata stvarajući legende o skrivenom blagu. Tradicionalan način ispiranja zlata se i danas neguje u pojedinim selima. 14. Loznica, najveća opština Mačvanskog okruga, zauzima čak 19 odsto cele njegove teritorije, poznata je po Cerskoj, Gučevskoj bici, ali i streljanju oko 3 000 njenih stanovnika tokom Drugog svetskog rata. Od preko 700 registrovanih preduzeća koja danas posluju na teritoriji ove opštine, najveći broj se bavi trgovinom na malo. U Loznici se nalazi i Banja Koviljača, jedna od najznačajnijih turističkih mesta, omiljena domaćim turistima. 15. Bor, je grad u kome se nalazi sedište najvećeg rudnika bakra u Evropi, čija je eksploatacija počela još u antičko vreme, a rudnik je zvanično otvoren 1904. godine. Nedaleko od Bora, na 12 kilometru udaljenosti, nalazi se Brestovačka banja, čije vode spadaju u red sumporovitih hipertermi. Borsko jezero napravljeno je da bi se Bor snabdevao industrijskom vodom, ali se vremenom pretvorilo u turističko mestom