Igre moći

Raskol između Makedonske i Srpske pravoslavne crkve, koji se protezao 55 godina, konačno je zalečen u ponedeljak na Svetom arhijerejskom Saboru SPC u Sremskim Karlovcima. Međutim, ni sa „najširom mogućom autonomijom“ i „punom samostalnošću“, Makedonska pravoslavna crkva - Ohridska arhiepiskopija neće biti autokefalna, što je davnašnja želja tamošnjeg klira, naroda i političara. Doduše, od autokefalnosti MPC-OA deli naizgled sitnica – izbor ohridskog arhiepiskopa mora da potvrdi srpski patrijarh. Takođe, njegovo ime će se ubuduće pominjati na liturgijama, kao prvo za koga se mole vernici. Sve ostalo je stvar tamošnje unutrašnje crkvene politike. Tako se bar deo pravoslavlja izmirio, u atmosferi prepunoj trzavica. Poslednja u nizu bila je odluka Vaseljenske (Carigradske) patrijaršije od 9. maja, kojom je ovaj crkvenopravni subjekt, prvi po časti, ali ne i po vlasti, primio Makedonsku crkvu u evharistijsku zajednicu. To je podrazumevalo da episkopi i sveštenici Ohridske arhiepiskopije imaju pravo da služe liturgije zajedno sa svojim kolegama iz autokefalnih crkava. Za rešavanje svih drugih, administrativnih pitanja, proglašena je zaduženom SPC, kao majka-crkva Episkopiji. Za pojedine verske analitičare, samoinicijativni čin Vaseljenske patrijaršije bio je drskost mešanja u interne stvari SPC-a, ali dokument Patrijaršije sa sedištem u Carigradu (tj. Istanbulu) Draško Đenović doživljava kao „ishitren“. „O tome govori beseda vladike zvorničko-tuzlanskog Fotija koji je 6. maja nagovestio da će odluka o statusu Makedonske crkve biti doneta na aktuelnom Saboru“, kaže Đenović. Fotije, naravno, nije govorio napamet, već je svoju izjavu bazirao na sastanku između izaslanika patrijarha srpskog Porfirija i arhiepiskopa ohridskog i makedonskog Stefana, ovog proleća u Nišu, gde su započeti pregovori. Budući da su održani iza zatvorenih vrata, u strogo kontrolisanim uslovima, vest o ishodu nije mogla da procuri slučajno. „Fotijeva izjava uoči Sabora bila je presedan, jer o odlukama Sabora često se malo toga zna i nakon što se on završi, što je značilo da je pitanje OA već bila rešeno“, objašnjava Rodoljub Kubat, doskoro profesor Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, a sada profesor na Filozofskom fakultetu u Beogradu. S druge strane, „ishitrenost“ ili „drskost“ Carigrada nije usamljen slučaj, jer je na isti način krajem 2018. proglasio autokefalnom Ukrajinsku pravoslavnu crkvu sa sedištem u Kijevu. „UPC Kijevske patrijaršije priznale su samo Vaseljenska, Antiohijska i sveafrička, Pravoslavna crkva Kipra i Grčka pravoslavna crkva, od 14 autokefalnih pravoslavnih crkava“, naglašava Đenović. I dodaje da su prve četiri crkve malobrojne i ne predstavljaju naročit faktor u pravoslavnom životu, dok je i rejting Grčke prilično opao. Što se tiče same Vaseljenske, njena je praktična pozicija još drastičnije ugrožena. Sa svega 5,5 miliona vernika, koliko ih otprilike ima i malena SPC, i samo par hiljada vernika u matici, „gde sveštenici ne smeju da izađu na ulicu u mantijama“, gde se ne zna ni kako će opstati, budući da patrijarh mora da bude turski građanin. Stoga je ideja Vaseljenske patrijaršije da svojom pastvom proglasi kompletnu dijasporu pravoslavnih crkava, slažu se Kubat i Đenović. U težnji za povratkom istorijske dominacije, Carigrad je zažmurio na činjenicu da je Ukrajinska crkva i dalje rascepkana. Odnosno, da nju čine, pored ove delimično priznate, sa sedištem u Kijevu, i nekada jedina zvanična UPC Moskovske patrijaršije, kao i Ukrajinska autokefalna pravoslavna crkva. Dakle, ni UPC Kijevske patrijaršije nije dobila autokefalnost, već je stavljena pod vlast Carigrada umesto Moskve, što Đenović naziva „nije šija nego vrat“ pozicijom. Moskva je, opet, još uvek Treći Rim, kako se deklarisala još u 16. veku, najbogatija od svih ortodoksnih crkava, i po kapitalu, i po broju vernika, sabirajući više od polovine pravoslavlja, i još više novaca i nekretnina. U želji da zadrži prvenstvo, ona je osporila ozvaničenje Ukrajinske crkve sa navodnim sedištem u Kijevu, i otvorila nove eparhije po Africi, kako ističe Đenović. Ona je prva i skočila protiv odluke Vaseljenske patrijaršije da Ohridsku arhiepiskopiju primi u evharistijsko jedinstvo i da joj prizna apostolsko prijemstvo, ili – laičkim rečnikom – direktnu vezu rukopoloženja episkopa i sveštenstva, počev od svetih apostola. „Tog su se kanonskog pravila oni već držali, što nije osporavala ni SPC“, primećuje Đenović. Da u sakralnom delovanju ima podosta svetovne politike, pokazuje i insistiranje Carigrada na nazivu crkvene organizacije u Severnoj Makedoniji, koja nije smela da ima ičeg od „makedonskog“. Jer, Vartolomej carigradski ipak nije hteo da naljuti Grke, već iritirane zvaničnim imenom „bivše jugoslovenske republike“. „Severnoj Makedoniji, opet, Bugari spočitavaju pravo na jezik, dok Albanci imaju teritorijalne pretenzije“, kako ističe Đenović. Taj potez Carigrada Kubat tumači u svetlu američke težnje da porazi Rusiju, ne samo preko ratnih ukrajinskih dejstava. „Priznanjem Makedonske crkve, odluka Carigrada o autokefalnosti kijevske UPC dobila bi dodatni legitimitet“, on ističe. U toj igri, opet se zaboravilo na podele između prosrpskih i promakedonskih stremljenja vernika, kao i na prisustvo Istinske makedonske pravoslavne crkve, koja je u sličnoj poziciji kao i nepriznata Ukrajinska autokefalna crkva. Makedonske su razlike možda i na silu pomirene sabornom odlukom SPC o vraćanju MPC-OA u sopstveni kanonski poredak. Jer, i šizma iz 1967, odraz je stare težnje za autokefalnošću, odnosno – za povratkom na primarno uređenje. „Ohridska arhiepiskopija bila je samostalna i pre nastanka Srpske crkve i protivila se davanju njene nezavisnosti“, objašnjava Kubat. Širenjem srpske države, čak i za vreme cara Dušana, OA je zadržala nezavisnost, kakvo je stanje prihvatila i otomanska vlast, da bi se Ohridska pod njom i proširila na eparhije Pećke patrijaršije. U 18. veku, u kratkom periodu od dve godine 1766. i 1767. oba su ova crkvena centra ukinuta, potpavši pod nadležnost Carigradske patrijaršije (zbog dugova, a ne strahovlade Turaka). Sve do 1920, srpska crkvena vlast bila je rascepkana, dok se, formiranjem Kraljevine SHS nisu stekli uslovi za dobijanje autokefalnosti SPC. Pod tu kapu stala je i Ohridska arhiepiskopija, dobivši isto što i sada još 1959. Najveći stepen autonomije Makedoncima nije bio dovoljan ni tada, pa će se teško tim statusom danas zadovoljiti, kad imaju sopstvenu državu. „Sasvim je prirodno da Makedonska crkva dobije autokefalnost jer su državne granice jedan od osnova za sticanje nezavisnosti“, tvrdi Kubat. S druge strane, nije prirodno da o crkvenim stvarima odlučuju političari, u glavnoj ulozi i u slučaju pregovora oko Ukrajinske crkve i Ohridske arhiepiskopije, povezanih nadgornjavanjem Vašingtona i Moskve, kako Kubat tumači prilike. Kakva će politika rešiti status Crnogorske pravoslavne crkve, još je rano za predviđanje. Težnju Crnogoraca za svojom crkvom, uprkos postojanju zvanične države, većina analitičara vidi kao neozbiljnu. Jer, ne samo da tzv. CPC barata šačicom vernika, već je i pod upravom nekanonski postavljenog Miraša Dedeića, štićenika Mila Đukanovića. Koga je upravo Vartolomej ekskomunicirao iz pravoslavne crkve u vreme dok je bio sveštenik Vaseljenske patrijaršije. Ali, i ovo se da izmeniti za više ciljeve. Čak i SPC u slučaju Ohridske arhiepiskopije, koju je ponovo primila u svoje okrilje, pokazuje visok nivo „demokratije“, pa se u saopštenju Sabora kaže da „dijalog o budućem i eventualno konačnom statusu eparhija u Severnoj Makedoniji nije samo moguć nego je i celishodan, legitiman i realan”. I to još uz „zakletvu“ da će se u tom „eventualnom dijalogu“ rukovoditi „isključivo eklisiološko-kanonskim i crkveno-pastirskim načelima, merilima i normama, ne mareći za realpolitičke, geopolitičke, crkvenopolitičke i druge slične datosti“. Niti za „jednostrane inicijative“, i ne podležući „ničijim uticajima ili pritiscima“, čime je SPC priznala da su sve pobrojane opcije u opticaju.  Na sve se to nadovezuje, ili mu prethodi, „haotično stanje u pravoslavlju“, kako ističe Kubat. „Pravoslavlje se drži drevnih vizantijskih kanona i ne priznaje savremene tokove istorije“, Kubat zaključuje. Crkveno, to je tačno, ali praktično i nije - svaki se poglavar, pravi ili takozvani, bori za svoje parče kolača na dnevnopolitičkoj trpezi. Dragana Nikoletić