Poraženi junaci celuloidnih ratova

Posle decenija anemičnih filmova i crno-belih scenarija hrvatski režiseri pokazali su da nacionalna kinematografija još može da proizvede dobre, gledane i – što se ovde najteže postiže – zanimljive filmske priče. Poligon za testiranje bio je upravo završen filmski festival u Puli. Nagrada je, kao i ranijih godina, bilo napretek, ali su pulski gosti primetili da ova filmska smotra vraća svoj raniji sjaj, pa čak i izvesnu ekskluzivnost. Apsolutni pobednik Pule bio je film “Nije kraj” Vinka Brešana, hrvatsko-srpska koprodukcija koja je osvojila “Zlatna vrata Pule” i još četiri “Zlatne arene” za najbolju sporednu mušku ulogu glumca Leona Lučeva, za kostimografiju, scenografiju i montažu. Film je pre početka Festivala prikazivan i u zagrebačkim bioskopima, ali publika nije bila oduševljena onim što Brešan naziva svojim “prvim ljubavnim filmom”. Reč je o grotesknoj ratnoj priči u kojoj bivši hrvatski ratni dobrovoljac Martin (glumi ga Ivan Herceg) snajperom ubija “četničkog vojvodu” kraj Obrovca, ali se, takođe preko nišana, zaljubljuje u njegovu ženu Desu koju glumi beogradska glumica Nada Šargin. Nakon akcije “Oluja” Desu snalazi izbeglištvo u Srbiji, dok Martin postaje privatni detektiv. Pa tako, gledajući opskurni pornografski film, u njemu prepoznaje Desu čiji se život, umesto u nekoj unosnoj kompaniji nove nacionalne elite poratne Hrvatske, nastavio u jednoj od javnih kuća u Beogradu. Vinko Brešan ovde upravo naivno sugeriše da je ljubav jača od svega, pa tako njegov glavni junak potegne “čak” do Beograda i otkupi svoju Desu za 35 hiljada evra i to preko Roma Đure (Predrag Vušurević), iz sela Pitomača u Podravini, koji ga upoznaje sa Stevanom, gazdom beogradske javne kuće, koga glumi Voja Brajović. Film je nekoga nasmejao, nekoga zgranuo, a nekoga upozorio na stereotipe koji još vladaju u “poratnoj tranzicijskoj umjetnosti” Hrvatske i Srbije. Ipak, odabran je za najbolje ostvarenje domaće kinematografije, a filmovi Vinka Brešana “Kako je počeo rat na mom otoku” ili “Maršal” ulaze i u predmet akademskog izučavanja domaćih filmofila. Tu je i film “Ničiji sin” Splićanina Arsena Antona Ostojića sa osvojenom “Velikom zlatnom arenom” za najbolji film 55. pulskog festivala i još pet “Zlatnih arena” za najbolju mušku ulogu Alena Liverića, za specijalne efekte, ton i muziku, a hrvatski filmski kritičari dodelili su mu i nagradu “Oktavijan”. Najprovokativniji šarm “Ničijeg sina” je refren “Tko to kaže, tko to laže, Srbija je mala” koju peva još jedan hrvatski ratni dobrovoljac (glumi ga Alen Liverić), razočaran poratnom hrvatskom zbiljom. U ratu je izgubio nogu, a nakon rata saznao da mu je otac zapravo Srbin. S dijagnozom “vijetnamskog sindroma” ili “posttraumatskog stresnog poremećaja”, kao jedan od mase više ili manje anonimnih “pitiespijevaca” u Hrvatskoj, nikako se ne uklapa u život ljudi koji su o događaju nazvanom “Domovinski rat” načuli nešto iz novina... Cinizam kojim hrvatski potomak srpskog oca u poratnoj Hrvatskoj pevuši refren nekadašnje srpske himne, brutalno podvlači lice i naličje etabliranih istina o hrvatsko-srpskom sukobu u Hrvatskoj. Notu građanske kulture i urbanog šarma hrvatske metropole u pulski repertoar je uneo film Zrinka Ogreste “Iza stakla”. Mlada hrvatska glumica Jadranka Đokić ovde je dobila “Veliku zlatnu arenu” za najbolju žensku ulogu, tumačeći suprugu menadžera koji godinama održava preljubničke veze sa koleginicom iz firme. Kritičari su u Ogrestinom filmu “Iza stakla” prepoznali čak i neke note francuskih melodrama, objašnjavajući to kritikom osnovnih vrednosti društva kome pripada i sam autor – brakom, porodicom, poslom i verskom pripadnošću. Sve je to prisutno, a sve je ujedno dovedeno do svoje suprotnosti. One klasične hipokrizije koja pogađa ljude s manjkom lične sreće, ali i manjkom hrabrosti da se suoče s tom činjenicom. Uz film “Kino Lika” Dalibora Matanića po romanu Damira Karakaša i film Gorana Rušinovića rađen po romanu Miljenka Jergovića “Buick Rivera”, koji se bavi poratnom sudbinom Srbina i Muslimana koji se slučajno sreću u Americi, najizazovniji film ovogodišnje Pule bilo je ostvarenje “Zapamtite Vukovar” poznatog režisera Fadila Hadžića. Publika ga je dobro prihvatila, kritika pohvalila, a nacionalno ministarstvo kulture ignorisalo. Cinici bi rekli, sigurna formula za uspeh! Hadžić je svoj film bazirao na priči novinarke “Radio-Vukovara” Alemke Mirković koja je izdala knjigu “Glasom protiv topova”. Posebne pohvale Fadilu Hadžiću stigle su zbog pažljive iznijansiranosti likova koji ne samo da nisu prikazani u klasičnoj crno-beloj tehnici “pitomih pozitivaca” i “divljih negativaca”, nego nigde u filmu nema politikantskog podilaženja tzv. “novom dobu” koje traži “srednji put” ili kompromisnu istinu o vukovarskim stratištima. Najbolju ulogu u filmu ostvario je bosanski glumac Izudin Bajrović koji glumi klasičnog negativca i egzekutora sa Ovčare. U potresnije epizode priče o kraju Vukovara kakav je nekad postojao, svakako spada gest mladog vojnika JNA iz Požarevca, studenta psihologije, koji stavlja na kocku sopstveni život da bi spasio jednog od zarobljenika hrvatske nacionalnosti. Uz filmsku priču o strahotama rata u Vukovaru veže se veoma interesantan kompliment hrvatske kritike – reč je o boljem “partizanskom” filmu. Mnogo godina nakon ocrnjivanja svega iz života u zajedničkoj državi, iz objašnjenja ovakve kvalifikacije može da se razabere da je to film koji se drži faktografije, koji ne podleže plitkoj ideologizaciji i ne zloupotrebljava međunacionalne razdore. Za ono što se proteklih godina viđalo na filmskom platnu ovdašnje kinematografije i živelo u svakodnevnom životu, to je više nego apsurdan preokret! Opaska o “partizanskim filmovima” krije u sebi još jedno osetljivo mesto novije hrvatske prošlosti – na filmskom platnu i u zbilji. Sa celuloidne trake, iz stripova i školske lektire nestali su antologijski partizanski dečaci Mirko i Slavko. I nisu dobili naslednike. Veljko Bulajić nije prestao da se bavi filmom, snimaju i Lordan Zafranović i Antun Vrdoljak, da se i ne pominju mlađi režiseri poput Vinka Brešana, Dalibora Matanića ili Arsena Antuna Ostojića. Svi su pričali filmske ratne priče, o ovom ili onom ratu. Ali poslednji nije dobio nijednog autentičnog filmskog junaka, nijedan pravi ratni spektakl. Neki tvrde da je to zato što mlada hrvatska država nipošto nije želela da imitira “partizanske filmove”. Drugi sumnjaju da bi “državotvorni” režiseri i pisci poput Jakova Sedlara ili Ivana Aralice uspeli da stvore pravedne junake pravednog rata kojima bi se publika iza leđa manje podsmehivala nego što je to godinama činila sa Mirkom i Slavkom. Treći misle da je za sve krivo domaće pravosuđe koje je prvih ratnih i poratnih godina tvrdilo da nijedan Hrvat u odbrambenom ratu nije mogao da bude kriv za ratni zločin. Javnost se, naravno, iza leđa godinama podsmehivala i ovom “de fakto” i “de iure” fenomenu pravne države. Ali su neki grozni događaji iza leđa prvih linija fronta, poput ubistva porodice Zec u Zagrebu, likvidacije šefa policije Josipa Reihla-Kira u Osijeku, masakra u Pakračkoj poljani i Medačkom džepu, dali do znanja da filmska umetnost ne može uverljivo da ispriča ono što su prećutkivale dnevna politika i na brzinu ispisana politička istorija zemlje. Vremenska distanca prekratka je čak i za jedan “filmski bunker” skromnijih dimenzija iz koga bi, mnogo godina posle, ne bez pretencioznosti, mogli da se vade antologijski prizori poput dečjih kolica strmoglavljenih sa stepeništa u Odesi s početka prošlog veka iz, recimo, “Krstarice Potjomkin” Sergeja Ejzenštajna.