Na Drini ćuprija i Travnička hronika u svetlu bratstva i jedinstva

Nezapamćena hajka na književno djelo i ličnost nobelovca Ive Andrića potekla je potkraj njegovog života, kulminirala je nakon „građanskog“ rata. Započela je prije više od tri decenije, u eri „socijalističkog preobražaja“ ove najzaostalije republike u sastavu SFRJ, dakle, u njegovoj voljenoj, „Budibogsnama zemlji“ Bosni. Sve je u njoj, i za poludivlje osvajače bilo i egzotično, i tamno, i zaostalo, pa je i zemlja, po njima, dobila pežorativan naziv tuhafli vilajet, i jedna oblast takođe, i tako se to prenosilo, s koljena na koljeno do naših dana, a više se ne može iskorijeniti, ni noževima u krčmi u kojoj su pogašena svjetla. A započelo je prema našim saznanjima, bar vidljivije, u vrijeme pune propagande „obnove i izgradnje“ SR Bosne i Hercegovine, gdje je i Ivo Andrić učestvovao, kao član KPJ i SSRN, u mnogim javnim i tajnim agitacijama. Bio je tada ovaj naš pisac nedodirljiv, zaštićen državnim nevidljivim moćima, persona grata, nepristupačan i za radoznale poštovaoce, osobito za dušmane i provokatore, koji bi se drznuli da zavire u njegovu prošlost, tajne dosijee, skrivene dijelove biografije, njegova suđenja i zatvore, članstva u konspirativnim organizacijama, njegove ljubavi, posebno one zabranjene, u čemu je bio strpljiv i uspješan, čak i, posebno, kod žena svojih prijatelja i kolega, koji su mu teška vrata porodičnih domova otvarali kao dragom gostu najplemenitijih pobuda. Nekolike teme iz njegove književne i društvene djelatnosti iritirale su, i danas iritiraju, javnost „s one strane“, dakle, hrvatsko-muslimansku. Prije svega – njegovo porodično, nacionalno i vjersko porijeklo, mjesto rođenja, stvarni i fiktivni otac, širi identitet majke i roditeljska zaštita jednog franjevca iz Travnika čije ime nećemo pominjati. Zatim dolazi pod višestruki upit znatiželjnika – njegovo napuštanje Zagreba, hrvatstva, hrvatskog jezika, prelazak u Beograd, prihvatanje ekavskog izgovora i ćirilice, kao i srpske duhovnosti u cjelini. U tome sklopu i dalje je pod plaštom njegovo nacionalno (ne)izjašnjavanje, vjeroispovijest, religioznost i – masonerija u Beogradu i inostranstvu. NJegov odnos prema ženama, što smo natuknuli, nije bio, tobože, poznat ni samoj Veri Stojić, pratiocu u bezmalo cijelom životu, čija je uloga, sve do njegovog zakonitog braka sa Milicom Babić, bila višestruka, usrećujuća, revijalna i prevodilačka, domaćinska i reprezentativna, advokatska i finansijska, priređivačka i unapređujuća, da bi, poslije Miličine smrti, bila dadiljska, kuvarska, bolnička, majčinska, svekolika. „Djevojka za sve“ je bila gotovo pola vijeka u njegovom zemaljskom životu, a nakon smrti kroz brigu o zaostavštini, ustanovljavanju Spomen-muzeja i Zadužbine u Beogradu, borbe sa nasrtljivim „nasljednicima“, kao i opštom brigom za spas svega njegovog. I „zabavljanje“ sa udatom ženom, prvo Krklečevom, zbog čega su obojica izbačeni iz zidarskih loža u Beogradu, a potom i sa suprugom svog berlinskog atašea za štampu Nenada Jovanovića, kasnije vjenčanom suprugom Milicom Babić... Crvena marama Andrićeva u političkoj areni počinje sa njegovim prijemom u diplomatsku službu, napredovanjem i opstajanjem i u najrizičnija vremena, ambasadorovanjem u mnogim zemljama, od kojih je ono berlinsko 1939-191. ostalo ispunjeno mnogim pitanjima bez odgovora. Potom dolazi njegov „povučeni“ život u okupiranom Beogradu 1941-1944, apsolutno bezbjedan i gotovo raskošan u odnosu na opšte (ne)vrijeme ljudskih egzistencija u polurazrušenom gradu ucvijeljene sirotinje. Upravo u ratnom miru i bez uzbuđivanja piše svoja kapitalna književna djela, dok drugi stradavaju ili naprosto briže o spasavanju glave i pukom preživljavanju pod njemačkom, fašističkom okupacijom. Najbezobrazniji agresori na njegovu ličnost i djelo pominju volju samog firera Trećeg rajha Adolfa Hitlera u zaštiti srpskog pisca. Uključivanje u tokove Brozove boljševičke Jugoslavije za veliki broj rekonstruktora njegovog života predstavlja cijelu paradoksalnu rasprodaju, koju je teško razotkriti, jer su mreže branitelja njegove autonomije bile tako čvrsto spletene da je „Andrićev zabran“ poprimio obrise neosvojive kule sa nebroj osmatračnica. Najviša socijalistička odličja, dobijanje Nobelove nagrade za književnost, život u „komunističkom ateizmu“ povlašten na stotine načina, dijeljenje milodara širokom rukom dobrotvora koji daje posljednji dinar cjelokupne Nobelove nagrade za unapređenje bibliotekarstva u Bosni i Hercegovini, inicijator predloga maršala Tita za Nobelovu nagradu za mir, članstvo u Savjetu Federacije, smrt usamljenika koji u pozni noćni čas nije znao da odgovori šta traži na studenom, februarskom balkonu stana u Pionirskom parku, sahrana i zloupotreba grobnog mjesta predviđenog za njegovu suprugu Milicu, prvi napad zagrebačkog povijesnog časopisa na Andrića zbog Arbanaškog elaborata u Vladi Milana Stojadinovića i neuspjelo lobiranje Rodoljuba Čolakovića, publikovanje dugo prikrivane od očiju javnosti doktorske disertacije o duhovnom životu u Bosni u vrijeme turske uprave... Tako smo stigli do provokativnog teksta Šukrije Kurtovića Na Drini ćuprija i Travnička hronika od Ive Andrića u svjetlu bratstva i jedinstva, kojim počinje organizovano bavljenje bosanske muslimanske elite književnim djelom Andrićevim i kao faktorom remećenja, ponižavanja i potcjenjivanja njihove kulture, nacije i vjere. Riječ je o pamfletu „progresivnog čovjeka“, u čiju ćemo biografiju popriglednuti zbog osvjetljenja scene na kojoj je započela i trajaće, a i traje, bošnjačka „postmortes drama“ Andrićevog književnog nasljeđa posvećenog Bosni i muslimanima u njoj. Dakle, ko je Šukrija Kurtović? Odgovor je svrstan u nekoliko faza, zbog preglednosti i drugih koristi. PRVA FAZA: Gatački musliman snažnog srpskog opredjeljenja u mostarskoj gimnaziji koja je bila tradicionalno naglašena dominacijom srpskog stvaralačkog duha. Prihvatio je jugoslovenstvo kao ideju vodilju u obje Jugoslavije, Karađorđevića i Josipa Broza. Kao i mnogi austrougarski vojnici iz Bosne i Hercegovine, Kurtović je dezertirao u Odesi, pristupivši agitatorima organizovanog slanja muslimanskih dobrovoljaca u srpsku vojsku. Za taj rad dobrano je nagrađen između dva svjetska rata – saradnjom sa Svetozarom Pribićevićem tri puta je biran za narodnog poslanika, što je nailazilo na prikrivenu osudu muslimanskog establišmenta. I u II svjetskom ratu nije pogrešio u orijentaciji – bio je „simpatizer i pomagač“ NOB-a. Bogdan Rakić ispravno ocjenjuje njegove političke ciljeve kroz naslov Kurtovićevog rada: Na Drini ćuprija i Travnička hronika od Ive Andrića u svjetlu bratstva i jedinstva. Ideološku štetnost Andrićevih romana Kurtović kao zagovornik nacionalizacije muslimana u Bosni markira putevima kojima će kretati i budući napadi na Andrića od njegovih bošnjačkih kritičara. Ono što mezimčetu Karađorđevića između dva svjetska rata nije smetalo za bogatim beogradskim srpsko-jugoslovenskim trpezama, sada mu je u Brozovoj mnogonacionalnoj Jugoslaviji bolo oči – Andrić je muslimane u rodnoj Bosni nazivao Turcima. Ćuteći mač vremena za vratom, a predosjećajući upravo takvu (pre)osjetljivost svojih zemljaka muhamedanske vjere, Andrić je na kraju svake svoje knjige donosio rječnik turcizama i pripomenu, koja je više nego molećiva: Sve turske reči navedene su u onom redovnom nepravilnom obliku i u onom često izmenjenom značenju u kom se upotrebljavaju u narodnom govoru u Bosni i Hercegovini. Nazivi Turci i turski upotrebljavani su često i u toku pričanja i za bosanski muslimanski svet, naravno ne u rasnom i etničkom smislu, nego kao pogrešni ali tada uobičajeni nazivi. Kurtović svoju (pre)osjetljivost prenosi i na „scene strave“ u Andrićevim romanima, uvijek pripisane, veli, muslimanima kao divljacima u obračunu sa gospodom hrišćanima. Proglašavajući ga za neprijatelja muslimana, Kurtović velikog pisca „časti“ i takvim „salonskim“ izrazima kao što su „ljigav kao jegulja“, stavljajući mu na dušu pretežak teret cinika, “koji kalja jednu lijepu stranicu naše nacionalne istorije“. Ispade da je Andrić i šovinista, i neprijatelj, koji patološki mrzi „muslimane kao nacionalne dušmane“, pri čemu ovaj pisac, koji je tako jetko osuđivao i istraživao mržnju u Bosni, dobija epitet Mefistofela i demona. Bio je, međutim, tek - književni psihijatar, a ne – psihoterapeut... Proglasio je Andrićeve romane plodom čiste fantazije, književno skroz-naskroz promašene, a istorijski netačno i rogobatno. Kulminaciju Kurtovićevog napada predstavlja stupica u koju je sam upao, namijenivši je Andriću, iskazom da su „Bosanci Turci triju vjera“, pri čemu je aluzija posve jasna – nacionalna harmonija u Bosni je bolja nego u ostalim dijelovima Jugoslavije, što potvrđuje i ona maksima o „Turcima triju vjera u Bosni“. Ta teza visoko nadilazi i Garašaninovu i Vukovu krilaticu: „Svi Srbi za okup“, kojoj je platio danak, prije svih, Dositej Obradović u LJubeznom Haralampiju, čestitajući Vaskrs i njemu i „svoj braći triju vjera“!“ Krilatica o bratstvu i jedinstvu, pozivanje na klasike marksizma-lenjinizma, opasnost od Andrićevih djela „po našu današnjicu“, i to „osobito radi strašnih događaja iz nedavne prošlosti“, sve je bivši iskusni „Srbo-Jugosloven“ skrojio tako da bude u skladu sa vladajućom socijalističkom ideologijom i stavovima komunističkog društva o ulozi vjere i nacije u izgradnji novog poretka „sa ljudskim likom“. Ali, previdio je samo jednu, ali ubojitu činjenicu: i sam Andrić je, kao i on, avanzirao od kraljevskog diplomate u međuratnoj, do boljševičkog barda u Brozovoj Jugoslaviji, dragocjeniji je od Kurtovića i epigona koji su započinjali da grickaju „ikonu zvanu Ivo Andrić“. U vezi sa Kurtovićem vratiću se, za trenutak, publikovanju njegovog rukopisa, a preko toga se prikrasti drugoj fazi, kako smo rekli, organizovane bošnjačke agresije na ličnost i djelo Ive Andrića. Bogdan Rakić nas informiše i o tome fenomenu: Zaobilaznim putem Kurtovićev rukopis dospio je 1961. u redakciji časopisa kojem ga autor, s obzirom na svoja ideološka opredjeljenja, vjerovatno sam nikada ne bi ponudio za štampanje. Riječ je o Bosanskim pogledima, koje je u Austriji izdavao i uređivao Adil Zulfikarpašić, i sam negdašnji komunista i partizan koji se, međutim, krajem Drugog svjetskog rata, okrenuo protiv svojih doskorašnjih boraca i emigrirao u inostranstvo, gdje je proveo više od 40 godina kao veoma aktivan protivnik komunističkog sistema u zemlji. Imajući na umu neke od razlika koje su postojale između ove dvojice muslimanskih intelektualaca – prije svega Kurtovićevo zalaganje za ideju jugoslovenstva – nije čudno što je u predgovoru Kurtovićevom ogledu Zulfikarpašić našao za shodno da istakne „kako se pisac nije još oslobodio izvjesnih nacionalnih predrasuda iz vremena svoje mladosti, sa kojima se mi ne slažemo“, ali i da doda „kako to ni najmanje ne umanjuje izvanrednu vrijednost ove rasprave, niti pisca...“ Tako su se počela uvažavati dvojica hrabrih u odbrani muslimana Bosne i Hercegovine od bauka zvanog Ivo Andrić, iza koga je stajala i Kraljevina Jugoslavija i socijalistička, ne samo Bosna i Hercegovina, nego i cijela – Federativna Jugoslavija na svom širokom ideološkom frontu, budno kontrolisanim od Udbe, po neumoljivosti slične NKVD, ali i partijskih, specijalizovanih javnih i tajnih službi. Između dvojice tako različitih kritičara Andrića, kao što su Kurtović i Zulfikarpašić, uspostavljen je most koji se zove – bošnjačka nacija, pod čijim, najvećim, lukom će se naći politika moćnog emigranta sa krupnim kapitalom, što će se rasprostrijeti i na formiranje vlastite stranke u predvečerje rata u BiH, angažujući drugog junaka u ovoj drami, marksistu-lenjinistu Muhameda Filipovića kao barjaktara stranke i njenog učenja. A ta politička partija nazvaće se imenom koje joj je bilo primjereno – MBO, Muslimanska bošnjačka organizacija, kakvu je i prizivao istorijski trenutak pred veliku kataklizmu... DRUGA FAZA: Bošnjaci i bošnjaštvo su kategorije koje su se kroz modernu istoriju BiH tempirano provlačile, posebno kroz period austro-ugarske okupacije, a latentno su živjele u glavama bosanskih begova kroz pozni period osmanske uprave i njihovog despotskog, svojeglavog i drskog otimanja od centralne vlasti u Stambolu, što je sultan kažnjavao i silnom kažnjeničkom vojskom svoga seraskera Omer-paše Latasa. Ono što nije uspio konvertit Latas sa kažnjeničkim ekspedicijama, probao je drugim sredstvima već ostarjeli pisac nedovršenim romanom u njegovu slavu Ivo Andrić. Sve to nije promaklo poraznim kritičarima djela Ive Andrića zbog obezvređivanja islamske kulture i muslimana kao njenog nosioca u BiH. Zulfikarpašić je po porijeklu Fočak, poznat iz vremena četničko-partizanskih satiranja na obalama Drine i stradanja, posebno, muslimana u čistkama Dražine ostrvljene soldateske. Dijete ostrašćenog i bogatog bega zaljubilo se u SKOJ, ali zamijenilo je partizansku petokraku sa alžirskim fesom i potpuno okrenulo ćurak u odnosu na Srbe i njihovog čuvenog pisca, čije je krunisano književno djelo, i po njegovom najdubljem uvjerenju, u pogrešnom svjetlu predstavilo njegov, muslimanski narod, i to, na nesreću – diljem zemaljske kugle. Oko svoga Bošnjačkog kulturnog instituta okupljao je sve što je bilo vrijedno da se svrsta u njegove smišljene akcije za suzbijanje toga uticaja i ranjavanje takvog učenja. Sa Zulfikarpašićevim predgovorom i drugim tekstovima počinje druga faza „bošnjačke agresije na Andrića“, koji je proglašen sotonom muslimanskog življa, podstrekačem, i inspiratorom zločina. Pored toga, on je u ključnoj sceni romana Na Drini ćuprija (nabijanje na kolac) „sramotni kompilator jednog egipatskog mučenika za islam“, produkt nezavisne Titove propagande. Odnekud je bio obaviješten i o prodoru na Zapad Andrićevih djela na svjetskim jezicima u ogromnim tiražima, putem konzulata i ambasada SFRJ u svijetu. Zulfikarpašić produbljuje kritiku Kurtovića, slažući se s njim da je nobelovac kompilator i agitator vjerske mržnje, nacionalnog otrova i huškanja goropadnih Srba na muslimane, nevine ovčice pred podivljalim progoniteljima. U to vrijeme „nerazrušeno bratstvo i jedinstvo naroda i narodnosti BiH“ uzdrmava tekst sarajevskog lenjiniste dr Muhameda Filipovića, pod lukavo utemeljenim naslovom Bosanski duh u književnosti – šta je to, u kome se Tunjo (karakterističan nadimak srastao sa njegovim imenom), odnosno Muhamed, predstavio kao budući mentor Zulfikarpašićeve Muslimanske bošnjačke organizacije, u koju će preći iz fundamentalističke Stranke demokratske akcije Alije Izetbegovića, pretapajući stavove ljudi iz prve faze u jedinstven front osvješćenja muslimanskih, sada – bošnjačkih masa, pripremajući ih i za oružani obračun sa hrišćanskom hajdučijom, koja islamu nije dala da se smiri otkad je nahrupio na ovo tlo zajedno sa ljutim osmanskim konjanicima. Tek je u Filipovićevim vizijama Bosna definisana kao zemlja specifičnog duha nadnacionalnog „bošnjaštva“, koji ovu zemlju „homogenizira“ i čini (ne)stvarno jedinstvenom. Ali neki srpski pisci s početka K. und K. i BiH, svojim djelom zagovaraju nešto drugo i narušavaju taj blagosloveni bošnjački duh. Mislimo na neugaslog tribuna sa Zmijanja Petra Kočića i nekritičkog Mostarca Svetozara Ćorovića, koji je svojim čaršijskim pripovijetkama upravo afirmisao muslimane i njihov osobeno obredni način života, a uz sevdalijskog Šantića doprinio probitku „neopredijeljenih“ više nego svi njihovi književni epigoni zajedno. Tunjo Filipović je, odričući se prekonoć svojih „naučnih“ lenjinističko-marksističkih pogleda na svijet, međutim, upro prstom u rodonačelnika i redodržavnika antimuslimanske koalicije. Taj čovjek je Ivo Andrić. U sjećanju nam je njegova cinična izjava da su Andrićeva djela Bosnu više cijelila negoli mnoge vojske koje su preko nje marširale i u njoj krv prolijevale, čime je podignuta fetva protiv ovog pisca, kao Homeinijeva protiv slavnog Rušdija i njegovog romana Satanski stihovi. Poslije toga ni jedna ni duga nisu skinute, naprotiv, i pored velikih društvenih i političkih promjena, globalnih i građanskih ratova u Homeinijevom Iranu, ali i rata „niskog intenziteta“ u Bosni. Isticanje srpskog i hrvatskog kod srpskih i hrvatskih pisaca, po kalajevsko-mladomuslimanskom učenju, razvodnjava „bosanski duh“ i direktno atakuje na „bratstvo i jedinstvo“, dakle, isto ono samo malo drugačije što je rekao stari Srbo-Jugosloven Šukrija Kurtović u prvoj fazi agresije bošnjačkih povampirenih intelektualnih generala na Andrićevo djelo, koje je, međutim, već postalo i ostalo u temeljima svečovječanske kulturne i umjetničke riznice. Tako je sukob sa Andrićem i njegovim literarnim tretmanom muslimana u Bosni, počev od političko-književne doktorske disertacije 1924. godine u Gracu, pa do krunskih romana-hronika, poprimio međucivilizacijske obrise fronta: islam i njegova kultura i hrišćanstvo kao antipod te kulture. Savremena tema za početak trećeg milenijuma, pojava terorizma kao oružja islamskog fundamentalizma, zaoštravanje odnosa između Izraela i Arapa, prijetnje iranskog atomskog oružja tobože izmišljenom Izraelu i isanjanom holokaustu, islamska osveta za danske karikature Proroka. U bošnjačkoj filozofiji Tunje Filipovića Andrić je označen kao državni neprijatelj broj jedan, a hrišćanski pisci kao narušitelji jedinstvenog bosanskog duha, koji će kroz bošnjaštvo utvrditi novu, međunarodno priznatu, nezavisnu, multikulturnu, multietničku i multireligijsku Bosnu i Hercegovinu, što je desetogodišnji postdejtonski period odbacio kao apsurd. Filipovićev pamflet i potres koji je označilo njegovo objavljivanje, javne rasprave, posebno u kuloarima i na sjednicama organa KPJ–SKJ na svim nivoima, dosegle su kulminaciju objavljivanjem enciklopedijskog naučnog separata o Bosni i Hercegovini, čiji je duhovni inspirator bio upravo Tunjo Filipović, protežirani korespondent muslimanskog establišmenta o de iure priznatoj muslimanskoj narodnosti. „Specifična povijesna opstojanost Bosne i Hercegovine“ u fokusu Muhameda Filipovića, upregnutog u kola MBO Adila Zulfikarpašića, već bijaše zaživjela kada je sa sarajevskog Filozofskog fakulteta na velike trube objavljena studija Muhsina Rizvića Bosanski muslimani u Andrićevom svijetu, koja je, u izmijenjenim društvenim uslovima povukla lavinu spontanog i organizovanog kriminoidnog optuživanja velikog pisca za sve nesreće muslimana na kraju XX vijeka i njihovo stradanje u građanskom ratu 1992-1995. Time je započela etapa obezvređivanja i masovnog divljanja žrtava transformisanih u goniče, koju smo nazvali treća faza. TREĆA FAZA: Značajan, ako ne i najznačajniji istoričar književnosti muslimana u Bosni i Hercegovini Muhsin Rizvić skrenuo je pažnju javnosti posebno trotomnom studijom Književni život Bosne i Hercegovine između dva rata sa grandomanskim pretenzijama „zavođenja reda“ u posmatranju muslimanske književnosti, vjere, kulture i nacije u Bosni i Hercegovini. S njim se zahuktava najofanzivnija i najbeskrupuloznija kampanja Kurtović-Zulfikarpašić-Filipović prema Ivi Andriću i njegovom djelu. Uslijedio je opsežan „utuk“ Staniše Tutnjevića, upravnika Instituta za književnost BiH u Sarajevu do ovog građanskog rata i vrsnog poznavaoca Muhsićeve problematike, po prikazivačkoj obimnosti primjereno njegovom sintetičkom zahvatu „balzakovskih“ gabarita. Fantastično uživljen u ulogu savremenog utemeljitelja muslimanske književnosti, nastavljača Safvetbega Bašagića i njegovih pionirskih napora da zasnuje tu narodnu posebnost, Rizvić u opštim ratnim (ne)uslovima 1992-1995. piše svoju zadnju knjigu, definitivan obračun sa opakim muslimanskim kaurinom – Ivom Andrićem, ostavljajući u amanet endemski zahvalnim sljedbenicima da njegov napor nastave, što su oni vrlo spremno učinili. Dio intenzivne kampanje Bošnjaka protiv Andrićevog „evrocentrizma“ u opisu bosanskih muslimana, njihovog morala, turkofilstva, zaostalosti, neadaptivnosti na život u hrišćanskim zemljama itd. pratile su i Sveske Andrićeve zadužbine u Beogradu, čiji je izbor priloga bio dobro odmjeren i tolerantan, neovisno od zasnovanosti preuzetih tekstova i stepena zagriženosti autora (Lovrenović, Duraković, Durić), što je učvršćivalo ugled godišnjaka u zemlji i svijetu. Najzad, jedna rasprava najnovijeg datuma sintetički je osvijetlila cijeli aspekt neposustalog atakovanja Bošnjaka na ličnost i, posebno, romane Ive Andrića. Rizvić je, dakle, prije više od 25 godina podstakao žeravicu na kojoj su grijali ruke i žarili dušu muslimanski rekonstruktivni fanatici raznih boja. I sve to pod plaštom neslaganja sa književnom Andrićevom slikom netom zasnovane nacije muslimanske i njihove države nagoviještene kroz tada još zabranjivano učenje mladomuslimana, a kasnije i kroz sankcionisanu islamsku Deklaraciju Alije Izetbegovića & company, koji je, kao ranije osuđivani i neprevaspitani mladomusliman, imao reputaciju latentnog vođe u političkom organizovanju fanatizovanih sljedbenika, dugo i u socijalizmu držanih izvan konstitutivnih naroda bez nacionalnih atributa. Tutnjević je strpljivo secirao Rizvićevu trotomnu studiju, kao i sve njegove radnje, analizirajući prije i poslije toga, potanko, segmente osumnjičenih učesnika u književnom bosanskom loncu, u kome su kuvani islam i muslimanstvo kao natrulo voće uvezeno sa neprirodno udaljene, azijatske strane u ove bosanske gorošume, koje su ih veoma sporo prihvatale kao dio svoje baštine i duhovne trpeze. Tutnjević, kao posvećen istraživač međuratne bosanske književnosti, bio je zaprepašten stepenom zagriženosti Muhsina Rizvića, smatrajući da je „prosto nevjerovatno da se na današnjem stepenu književnoteorijskih i književnoistorijskih istraživanja uopšte može pojaviti takva knjiga, čije je osnovne podsticaje jedva moguće „otkriti i sagledati“, jer su neknjiževnog porijekla... Preispitujući ove hajke na književno djelo Ive Andrića, koje se vode sa pozicija današnjeg bošnjačkog begovata, čiji su nosioci veći Turci i od samih Turaka iz Male Azije – kako je rekao Tito Andriću na svečanom prijemu u Belom dvoru – ne možemo se oteti utisku da su njihovi nazori nepromjenljivi. Kao što su negda prkosili reformama Turske carevine na umoru, jer je „bolesnik sa Bosfora“ bio uzdrman i serijom oružanih ustanaka Srba u Hercegovini (u Bosni), tako danas na razne načine pokušavaju da zakonzerviraju „bošnjački duh“, kojeg uzdižu u sferu „opstojanja“, prkose i hrišćanskoj Evropi, a ne samo srpskim piscima i njihovom djelu. Neizlječiva mržnja prema „kaurinima“ i „Vlasima“, koju je Ivo Andrić maestralno opisao u nizu svojih priča, a u „tri pisma“ posebno, fundamentalna je potka svih ovih napada, koja se kao bumerang vraćaju u bošnjačko prijestolje, kao Homeinijeva odapeta strijela prema Ruždijevom Muhamedu – fetva Iranu i građanima Dalekog istoka. Nije li Ivo Andrić bio dalekovid prorok, koji je, od svoje disertacije do zadnjeg slova napisanog o turskom miletu u Bosni, nepogrešivo prorokovao trajno lošu budućnost za onaj dio islamskog svijeta koji se klecavo i nedopustivo sporo primiče sveopštim vrednostima civilizovanog svijeta!? Strah koji je dječak Ivo Andrić ponio u prvom susretu sa monumentalnom ćuprijom paše Sokolovića u Višegradu, vremenom se pretakao u neizlječivi strah od svega što je jako, a na vlasti, i od čega mogu da stradaju pokoljenja, kao što je i ovo naše, klecavo i do kraja tragično... Rizvić psihotično reaguje na tako logičan Andrićev stav po kome se „svi istraživači slažu da je uticaj turske vladavine u Bosni bio apsolutno negativan“. Kao kobac se okomljuje na takve i mnoge druge sistematski vađene detalje iz raznih Andrićevih proza o Turcima – muslimanima. Posegnuo je i za krunskim advokatom. Radi se, zapravo, o jednom rukopisu – arhivaliji, sada smještenom u Istorijskom institutu u Sarajevu, čiji je naslov monumentalan. Monografija zavičaja Mehmed-paše Sokolovića, čiji je autor Mustafa A. Mulalić, a njegova udarna žaoka Nobelovac Ivo Andrić i njegovo nagrađeno djelo „Na Drini ćuprija“, kojeg je svojski rabio Rizvić. Akcenat je na nezamislivo velikoj šteti koja je muslimanima nanesena dodeljivanjem Nobelove nagrade Andriću, „jer se time njegova lažna slika o muslimanima nekontrolisano širi po svijetu“. Morbidnim riječnikom Mulalić blati Andrića – čistio je Bosnu, muslimani su oklevetani do te mjere da mlade generacije trpe golem teret... Tutnjević u kratkom krokiju otkriva bit tog vulgarnog spisa: Interesantno je i to gdje se nalazi korijen takvog Andrićevog „stava“: „Ius murmurandi, kaže Mulalić, u Višegradu i u Travniku“; odgovara Andrićevo porijeklo i izvodi ovakav zaključak: „Pošto u Andrićevim venama teče ’pogana turska krv’ zatrovana zulumom izvršenim nad njegovom majkom, razumljivo je što je Andrić onoliki dušmanin muslimanima, bez obzira na fratarsko vaspitanje (20, 195). Mulalić sugeriše po muslimane spasonosnu verziju, po kojoj je Ivo Andrić fratarsko dijete, a za nju indirektno veže navodnu literaturnu misiju u odnosu na islam i muslimane, koju ćemo, iz razumljivih razloga, preseliti u fusnotu. Šta da radimo sa ovakvim razapinjanjem Ive Andrića toliko godina nakon njegove smrti? Možda da potražimo malčice mira u jednoj inostranoj, bespristrasnoj objekciji visprenog tumača njegovog djela i recepcije kod modernog čitaoca na raznim stranama bivše (Andrićeve) Jugoslavije i svijeta: Nek ostane na volji čitaoca da odluče, u bilo kojoj tački pripovijedanja, kada će i u kojoj mjeri biti lično uključeni u priču. U ovom pogledu, bitno je da Andrić koristi pripovijedanje u prvom licu množine, kako bi razvio osjećaj društvene pripadnosti koja samo u rijetkim slučajevima podrazumijeva nacionalnu ili etničku identifikaciju. Na taj način čitaocima je omogućeno da gotovo u svakom trenutku (pogotovo onima koji žive na prostorima bivše Jugoslavije) da Andrića čitaju kao da su i sami dio njegove proze – naravno, ukoliko to žele... Mushin Rizvić se u treću fazu bošnjačkog duha u jedinstvenoj i nedjeljivoj Bosni i Hercegovini uklopio u onoj mjeri u kojoj ga je (pre) opširnost u pronalaženju antiandrićevskih motiva koštala života u ratnom Sarajevu. Kao Alahov poslanik je slavljen i u samoj smrti, kao i njegov kolega Alija Isaković, u veličinu nacionalnih šeita, koji su umrli uspravno i na straži odbrane muslimansko/bošnjačkih povijesnih, etičko/etničkih i kulturno/vjerskih principa od neslućenog značaja za evropsku postdejtonsku, modernu Bosnu u budućim antlantsko/evropskim integracijama. Jer, sve tri faze „bošnjačke agresije“ ipak se ujedinjuju u jednu i jedinstvenu, onu Zulfikarpašićevu i Filipovićevu, koja popunjava matricu „bosanskog duha“. Ispravan je, u tome kontekstu, ovaj zaključak: Može se učiniti paradoksalnim da se upravo oni koji optužuju Andrića za narušavanje „bosanskog duha“ – kao što su Zulfikarpašić i Filipović – i dalje predstavljaju kao odlučni zagovornici ideala bosanske multikulturalnosti. Ovo, međutim, ne bi trebalo da čudi, budući da je čovjek koji je bio jedan od najglasnijih javnih pristalica multietničke Bosne ujedno i autor Islamske deklaracije. A razlika između ideja koje se iznose u toj knjizi i onih koje je njen pisac zastupao u javnosti (prevashodno međunarodnoj) sasvim je očigledna – za one, naravno, koji žele da je uoče. Propast Jugoslavije, sumrak velike i međunarodno poletne Titove države, oslobodio je prostor za sve faze agresije Bošnjaka, odnosno “bošnjačkog duha“ na Andrića, jer je tek poslije njegove smrti skraćena ta dugo priželjkivana „zelena transverzala“, koja je vodila direktno od muslimanskog do bošnjačkog imena, što smo, ukratko, predstavili u ovom tekstu. Našavši se u Andrićevom grandioznom književnom djelu u vrijeme kada su bili posve bezimeni, a to je period između dva svjetska rata, muslimani u Bosni su dobili reprezentativnog umjetničkog mentora u svijetu književnosti, kroz koju se probijao duh istine, snage i budućnosti. Zašto takva slika, jedino povoljna i za današnje Bošnjake, smeta ideolozima toga bošnjaštva od Šukrije Kurtovića do Muhsina Rizvića i epigona, preko neizbježnog čovjeka kome nadimak pristaje više nego ime – Tunje Filipovića, govorili smo kao o apsurdnom fenomenu smutnih vremena koja su krunisana diluvijalnim „ratom niskog intenziteta“ u Bosni i Hercegovini 1992-1995. godine. Veličina Andrićeva u kontekstu elementarne nepristojnosti bošnjačkih agresora na njegovo djelo i ljudski lik, koji nije savršen, i koji je stavljen pod kritičku lupu, jeste da je stvorio vrlo široke, svjetske relacije pojavljivanja savremenih pisaca sa djelima koja će dograđivati njegovu epohalnu veličinu i bosanske muslimane predstaviti u današnjem svjetlu i u izmijenjenim društvenim i socijalnim uslovima. Završetak našeg krokija o bošnjačkom duhu u samoproglašenom ratu protiv položaja muslimana u djelo Ive Andrića, pripada Staniši Tutnjeviću, čiji smo osvrt o Rizvićevim knjigama pominjali na više mjesta. Ovdje još pripominjemo da je Tutnjević uz više književno-istorijskih radova bošnjačke provenijencije, napisao studiju u kojoj je ubjedljivije izgradio reljefnu sliku o muslimanskoj književnosti od one Rizvićeve iz treće faze našeg teksta. Zaključak je u tek minuloj, 2005. godini, kada je Tutnjević završio „svoj obračun s njima“ i stavio tačku (?!) na temu koju i mi završavamo u kontekstu svih lica Ive Andrića. Započeta knjigama Alije Isakovića i Muhsina Rizvića, a završena njihovim ratnim umiranjima u Sarajevu 1994, ali i posljednjim djelima obojice, muslimanska književnost u BiH i pored svih nastojanja da se odlijepi od „andrićevske slike svijeta“, sve je više produbljuje i proširuje. Tako Ivo Andrić traje u transformisanom i često protivurječnom svijetu potiranja i uzdizanja u isto vrijeme. Kao da su produkt njegovih nesanica, koje je na iskustvima frojdističke psihoanalize i jungovskog iskustva kolektivno nesvjesnog izučavao jedan uzorni novosadski psihoterapeut.