Streljati glumca

Odmah posle Drugog svetskog rata streljano je 12 glumaca i pozorišnih radnika Srbije. Wih petoro je nestalo i s pravom se pretpostavlja da su takođe ubijeni. Nema zemlje koja je tako kaznila svoje umetnike zbog navodne saradnje sa neprijateljem, odnosno okupatorom tokom Drugog svetskog rata. I nema nepravde koja toliko dugo nije ispravljena prema tim ljudima kao ova srpska. Pre dve godine predat je Okružnom sudu u Beogradu zahtev za rehabilitaciju najpoznatije srpske glumice između dva rata Živane – Žanke Stokić. Umrla je 1947. godine, a prethodno je, 1945. godine, bila osuđena na osam godina gubitka srpske nacionalne časti zbog kulturno-umetničke saradnje sa okupatorom i domaćim izdajnicima. Ta saradnja joj se pripisivala kao glumici koja je bila članica Narodnog pozorišta, a tokom rata je igrala u novostvorenim pozorištima Veseljaci i Centrala za humor i učestvovala u programu Beogradske radio-stanice u emisiji Šareno popodne. Poslednju molbu Okružnom sudu Beograda Žanka Stokić je napisala 30. maja 1947. godine, moleći da joj kao staroj i teško bolesnoj ženi (bila je dijabetičar) vrate prava, kako bi posle 44 godine glumačkog rada mogla da živi od penzije, a ne od tuđe milostinje. Tu drugu molbu nesrećne heroine sud je uvažio, ali Ministarstvo pravosuđa je nije razmatralo. Nepuna dva meseca kasnije, 21. jula 1947. godine Žanka Stokić je u preminula u 61. godini života. Wen bivši upravnik u pozorištu Milan Grol bio je u tužnoj povorci brojnih Beograđana koji su je ispratili na Topčidersko groblje tog letnjeg popodneva, a povodom sahrane je zapisao: „Pogreb najveće srpske tragetkinje bio je pogreb iluzija o slavi glumačkoj...” U Okružnom sudu u Beogradu od oktobra 2006. stoji zahtev za rehabilitaciju koji su podeli požarevački odbor Lige za zaštitu privatne svojine i ljudskih prava, Narodno pozorište u Beogradu i redakcija lista Večernje novosti, pod čijim pokroviteljstvom se svake godine dodeljuje nagrada sa imenom Žanke Stokić. Ovih dana je najavljeno da će odluku o rehabilitaciji ove glumice doneti Veće okružnog suda 11. decembra 2008. godine. Pre izvesnog vremena, tačnije 20. novembra, Predsedništvo Saveza dramskih umetnika Srbije podnelo je zahtev za rehabilitaciju trojice glumaca – Aleksandra Cvetkovića, Jovana Tanića i Lazara Jovanovića. Sva trojica su bili članovi Narodnog pozorišta u Beogradu. Prva dvojica su streljana i njihova imena se nalaze na čuvenom spisku od 105 streljanih objavljenom 27. novembra 1944. godine u Politici, a Lazar Jovanović je čudom ostao živ, iako se i njegovo ime nalazi na istom spisku streljanih. Za svu trojicu se kaže da su bili žrtve iz političkih i ideoloških razloga, što se potkrepljuje kopijama priloženih dokumenata. A u Politici, tog 27. novembra, za tada velikog glumca Aleksandra – Acu Cvetkovića, piše: „Kao glumac u raznim Nedićevim pozorištima i preko radija istakao se ismevanjem i omalovažavanjem Engleske, Sovjetskog Saveza, Amerike i našeg Narodnooslobodilačkog pokreta. Održavao je bliske veze sa Nemcima.” Jedno svedočenje zabeleženo 1922. godine u Politici otkriva kako su završili Aleksandar Cvetković i Jovan Tanić. Vladica Stefanović, bivši borac Osme crnogorske brigade, tada je rekao: - Pozvao me je jedne večeri komandant bataljona i rekao da će dvojica poznatih glumaca biti streljani zbog saradnje sa okupatorom. Bilo je veče, negde oko 19.30. Aca Cvetković i Jovan Tanić stajali su u pripremnoj prostoriji, već svučeni (imali su na sebi samo donje rublje), a žicom su bili vezani oko mišica jedan uz drugoga. Bili su razboriti, nisu izgledali kao ljudi koji idu na streljanje. Komandant ih je pitao šta im je trebalo da sarađuju sa okupatorom. Sećam se, Aca Cvetković je odgovorio da će se jednog dana doznati prava istina... Nisam shvatao krivicu tih ljudi. Mislim da ni komandantu nije bilo jasno pa ih je upitao: Kada ste za vreme okupacije pevali Nemcima, hoćete li sada da pevate i za nas? Cvetković i Tanić otpevali su zajedno deo iz neke operete. Soba se orila od pesme. Upitan za poslednju želju, Tanić je odgovorio da želi cigaretu. Popušio je u dugom dimu, verovatno želeći da se onesvesti. I danas mi je teško kada se setim toga. Otišao sam, a oni su kamionom prevezeni na mesto pogubljenja. Kao datum pogubljenja, ovaj svedok navodi 23. novembar 1943. godine. Bez obrazloženja. Ovih dana, Interprint je objavio zanimljiv roman Vlaste Radovanovića pod nazivom Glumac. Autor je inače, scenarista jednog od najpopularnijih jugoslovenskih ratnih filmova Saša, na osnovu čega je napisao i istoimeni roman. Takođe, napisao je i dečiji roman Kad golubovi polete. Roman Glumac je nastao kao posledica Radovanovićevog višedecenijskog rediteljskog rada u pozorištima bivše Jugoslavije gde je slušao i beležio zanimljive priče glumaca. Tako je junak njegovog romana glumac koji, kao mnoga njegova braća po zanimanju, živi u strahu od sankcija nove vlasti zato što se za vreme okupacije bavio svojim glumačkim pozivom koji jedino zna i voli... Na samom početku priče, junak Milan se sreće sa glumcem Jovanom Tanićem, Jocom kako su ga zvali, i opisuje kakva je gužva bila ispred pozorišta Razbibriga gde je ovaj igrao. Karte rasprodate za celu iduću nedelju. Tapkaroši su se tukli za njih. Srbija je za vreme Drugog svetskog rata imala najviše pozorišta u svojoj istoriji. Teško je danas zamisliti koliko je glumaca igralo od 1941. do 1945. godine ne samo u Beogradu, već i širom Srbije. Tačnije, koliko je pozorišnih komada odigrano. Igrali su i vatrogasni i sportski klubovi... U 228 sela je zabeležena amaterska, diletantska kako se tada govorilo, pozorišna aktivnost. Postoji podatak iz sela Tečići kod Jagodine da je na čelu diletantske družine bio sveštenik! Sačuvani dokumenti i kazivanja preživelih svedoče o ogromnom broju skečeva koji su napisani i kojima se publika grohotom smejala tih ratnih dana. Jovan Tanić je streljan i zbog toga što je u njima, između ostalih, ismejavao i partizane. Kako je to izgledalo, najbolje je ilustrovati jednim pošalicom. Glumac Jovan Tanić pita: Ko ide? Drugi glumac odgovara: Partizani. Tanić kaže: Patlidžani, a? Bezazlen greh ili? Teatrolozi mu to lako praštaju, ali mu teško gledaju kroz prste što je tokom rata, da bi zasmejao publiku, pravio sprdačinu sa pesnikom Đurom Jakšićem, izvrgao ruglu jednu njegovu pesmu. Budući je to radio u pozorištu Bodljikavo prase (kasnije Veseljaci), a bio je član Drame Narodnog pozorišta, Tanić je aprila 1942. godine izbačen iz Narodnog pozorišta. Na osnovu Uredbe o nacionalno nepouzdanim službenicima. Međutim, nastavio je da igra. Ujedno, bio je zaposlen u Propagandnom odeljenju Predsedništva Ministarskog saveta, odnosno vlade. U nadležnosti tog odeljenja bila su sva pozorišta u Srbiji, a ono je bilo pod nemačkom jurisdikcijom. Nakon prvog naleta i streljanja, usledilo je hapšenje koje je rezultiralo pritvorom gde se našao veliki broj članova Narodnog pozorišta među kojima su najpoznatiji bili već afirmisani operski pevači, glumci balerine – Nikola Cvejić, Stanoje Janković, Mirko Milisavljević, Miomir Denić, Aleksandra Ognjanović, Žarko Cvejić, Blaženka Katalinić, Živana – Žanka Stokić, Olga Spiridonović, Nada Riznić, Rut Parnel, Danica Živanović-Denić... Prema sećanju potonje prvakinje Jugoslovenskog dramskog pozorišta Olge Spiridonović, zatvorene glumce je spasao Milovan Đilas, dok je Radovan Zogović bio za to da se streljaju. Istoričari se slažu da je streljanje glumaca 1944. godine (samo o glumcima govorimo ovom prilikom pa o drugima ne izričemo sud) bilo, zapravo, divlje čišćenje u kome su stradali oni koji su bili tu, pri ruci, i na koje je neko uperio prstom. Samo neki mesec kasnije, mnogim glumcima koji su igrali tokom rata regularno je suđeno i usledile su zatvorske kazne, ili druga vrsta odmazde, najčešće u vidu gubljenja građanskih prava i zabrane bavljenja poslom u određenom periodu. U kontekstu ove priče treba podsetiti i na činjenicu da su Beograd tokom rata pohodili velikani nemačke scene. Tako je Lala Anderson Beograđanima, u Narodnom pozorištu, pevala najpopularniju pesmu tih godina, naročito među vojnicima Trećeg rajha, Lili Marlen, a bio je prisutan i kompozitor Norbert Šulce. Aplaudiralo se i dirigentu Osvaldu Buholcu i muzičaru Fridrihu Majeru, koji je krišom sa Qubišom Simićem svirao tada zabranjeni džez. I srpski operski pevači su odlazili na gostovanja u Nemačku, u Bratislavu... Više od pola decenije kasnije, tačnije posle 5. oktobra 2000. godine, daleko tananije se ponovila priča divljeg čišćenja u slučaju pozorišnog i filmskog velikana Qubiše Jovanovića. U rodnom Šapcu skinuto je njegovo ime sa pozorišta koje se poslednjih 20 godina, do tada po njemu zvalo. Tadašnji opštinski funkcioner, advokat, potonji republički ministar pravde i današnji zamenik predsednika Demokratske stranke Dušan Petrović, bio je lovac na glavu mrtvog sugrađanina. Za njega je jedan od najvećih srpskih glumaca bio „nekakav komunistički funkcioner”. Reagovala je javnost, nije se sa tim složio ni tadašnji ministar kulture Branislav Lečić, ali Petrović je presudio. Na žalost kulturne javnosti, a još više na sramotu stranke u kojoj je zamenik predsednika, tačnije predsednika Srbije Borisa Tadića. Pre dva i po meseca, tačnije prvog oktobra 2008. godine, u Jugoslovenskom dramskom pozorištu je obeležena stogodišnjica rođenja Qubiše Jovanovića. Istine radi, autorka ovog teksta je na taj datum podsetila Svetlanu Bojković, predsednicu Upravnog odbora Narodnog pozorišta, sa idejom da je ovaj glumac najveći deo svog profesionalnog veka proveo u kući na Trgu Republike. Tadašnji direktor Drame Kokan Mladenović nije razumeo pitanje, jer je Qubiša svoj radni vek završio u Jugoslovenskom dramskom pozorištu. I tako su čelnici ove kuće, Branko Cvejić i Gorčin Stojanović, sa saradnicima, 1. oktobra napravili omaž Qubiši Jovanoviću. Tom prilikom glumica Ksenija Jovanović je podsetila na nepravdu koja je učinjena prema ovom velikanu scene i izrekla: - Zbog onoga što je učinjeno Qubiši Jovanoviću, Šabac živi svoju sramotu! Vratimo se onome što je pre sedam godina izgovorio tada 35-godišnji Dušan Petrović, u želji da ukalja ime i delo ovog glumca. On je, kako je sam kazao, nešto čuo o njegovoj komunističkoj aktivnosti, i to je bilo dovoljno da Qubiša Jovanović iz rodnog Šapca nestane. A istina o tom periodu života ovog glumca glasi: Qubiša Jovanović je posle rata bio sekretar Odbora Narodnooslobodilačkog fronta Narodnog pozorišta, pri kome je radio Sud časti koji je procenjivao držanje kolega glumaca tokom rata. Ne postoji nijedan pisani dokaz da je ikome zlo potpisao. Naprotiv. Tačno je da je Qubiša pristigao iz Kazališta narodnog oslobođenja, sa titovkom na glavi i petokrakom na njoj, ali postoji potpis da je Zagorku Dušanović, glumicu Narodnog pozorišta, i njenog supruga Milorada oslobodio optužbe, odnosno krivice: „Sud časti pri N.O.F-u u Narodnom pozorištu u Beogradu, nakon dugog razmatranja i ispitivanja slučaja svog člana Dušanović Milorada i žene Zagorke, smatra da je isti dostojan da bude član Narodnog pozorišta u Beogradu.” Da li će, kroz neku deceniju, neko od esnafskih udruženja tražiti da se rehabilituje Qubiša Jovanović, jedan od osnivača Udruženja dramskih umetnika? I da li će živi odgovarati što su blatili i unizili velikane srpske kulture na način kako je to učinio drugi čovek Demokratske stranke?