Tajne Momčila Nastasijevića

Festival jednog pisca (21. maj - 21. jun 2009.) bavi se književnoistorijskim vrednostima ispitujući njihovu savremenost i univerzalnost. U isto vreme to je i pokušaj da se te vrednosti posmatraju kao deo složenog društvenog i kulturnog ambijenta, u vreme njihovog nastanka, ali i u savremenim okolnostima, u interdisciplinarnom ključu, a ne samo kao „teme“ književnih praksi. Stoga je pitanje mogućnosti široke recepcije ovih vrednosti i potreba za takvom recepcijom koju savremenost nameće, glavni pokretač manifestacije namenjene i najširoj publici. Projekat je 2003. godine inicirao Kulturni centar Beograda. Prve godine Festival je bio posvećen Rastku Petroviću, a drugi put je realizovan 2007. godine baveći se kompleksnim delom Stanislava Vinavera. Treće izdanje nudi uvid u jedinstveno stvaralaštvo Momčila Nastasijevića (1894–1938), s namerom da se dalje rasvetle teme i ideje modernizma i avangarde, bitnih istorijskih konstitutivnih elemenata savremenih umetnosti i mišljenja. Odabrani autori široj javnosti danas, nažalost, nisu dovoljno poznati, i ideja je pokretača Festivala da se horizonti znanja / informisanosti široke publike prošire izvan poznatog i priznatog kruga: Andrić, Crnjanski, Isidora Sekulić. Momčilo Nastasijević spada u red najzagonetnijih srpskih pisaca. Tajnovitost i intrigantnost obavija svaki delić sveta koji je u svojoj literaturi izgradio. Zbog metajezika koji je konstruisao, začudan je i uzbudljiv i sam postupak oblikovanja tog sveta i njegove atmosfere, koji se u isto vreme mogu doživeti i kao arhaični i kao veoma moderni. Koherentnost njegovog književnog postupka i specifičan tretman tradicionalnog jezičkog materijala, izrazito ga izdvajaju od drugih aktera modernističko-avangardističke međuratne scene. Zbog autohtonosti neuklopiv u obrasce avanagardnih „izama“ (iako nekima od njih veoma blizak), Momčilo Nastasijević i njegovo delo, prema nekim istraživačima, mogu se posmatrati zapravo kao osoben književni pravac međuratne srpske književnosti. Duboka misaonost, u isto vreme i emotivnost, igrivost i maštovitost ove literature, zatim pesnikova zapitanost nad smislom egzistencije kao psihološke kategorije, karakteristike su koje intenzivno oseća i savremeni čitalac, ophrvan naslagama različitih čitalačkih i životnih iskustava i neretko umoran od neprestane reprodukcije istovrsnih slika i zaglušujućih glasova sveopšte medijske reklame. U buci i kakofoniji savremenog potrošačkog sveta, koji se sve više udaljava od svoje humane suštine, Nastasijevićeva literatura može se čitati i kao opomena, ali i kao poziv na introspekciju. S druge strane, njegov život i njegova svakodnevica, pored posvećeničkog rada u književnosti koji je često zahtevao pesnikovu izolaciju od sveta, bili su obeleženi i izrazitom brigom za bližnje. Čitava sedmočlana porodica Nastasijević, u veoma dugom periodu, okupljala je u svom domu beogradsku elitu različitih profesija i orijentacija. Dom braće i sestara Nastasijević postao je tako, zajedno sa još nekoliko sličnih beogradskih salona, neka vrsta kulturnog centra međuratnog perioda. Ovde se izvodila muzika, razgovaralo se o književnosti, slikarstvu i politici, a neretko tu su i prvi put javno pročitane autorske stranice koje će potom postati antologijske vrednosti srpske književnosti. Momčilo Nastasijević bio je i izuzetno predan i omiljen profesor francuskog i srpskog jezika i književnosti, najpre u Prvoj, a zatim u Četvrtoj muškoj gimnaziji, gde su predavali još i Miloš Crnjanski i Dušan Matić. Ove činjenice iz ne tako burne biografije Momčila Nastasijevića ne mogu se neposredno dovesti u vezu sa svetom njegove književnosti u kojoj je čak upadljivo odmicanje od svakodnevice, od istorijskih i političkih aktuelnosti. Ipak, te se činjenice u okviru Festivala naglašavaju sa idejom da su fenomeni iz, uslovno rečeno, privatne sfere, poput kućnih umetničkih okupljanja ili profesure u srednjoj školi, u značajnoj meri oblikovali duhovni profil jedne sredine i da su samim tim i bitan elemenat kulturne istorije ovog grada. Utoliko više što je srpska/beogradska sredina u Nastasijevićevo vreme još uvek poluurbana i nerazvijena. Osim toga, u osnovi festivalskog programa je i potreba da se na način ne uključuje sadašnje socijalne kategorije skrene javna pažnja na danas nepopularnu, a veoma važnu profesorsku profesiju. Kratki život Momčila Nastasijevića karakteriše jednostavnost i odsustvo spoljašnjeg sjaja, a sa druge strane izuzetno složen, uzbudljiv, istovremeno taman i svetao unutrašnji svet. Ova ambivalencija nije retkost među stvaraocima, ali u savremenom životnom stilu brzog tempa to odavno nije recept koji se preporučuje. No, s obzirom na novonastale pogubne globalne promene, duhovnost i smernost starovremskog gospodina Nastasijevića možda i dobiju „na ceni“. Deo tog nastasijevićevskog unutrašnjeg kosmosa i melodije njegovih sfera, prikazuje i ova izložba, bez pretenzija da „otkrije tajnu“. Jer, iako su u srpskoj kulturi nažalost veoma retka kritička izdanja sabranih dela nekog pisca, a Nastasijević je, zbog pregalaštva Novice Petkovića i kulturnih poslenika iz Gornjeg Milanovca, u tome povlašten, tajnovitost Nastasijevićevog sveta i dalje je aktuelna. Izložbu „Tajne Momčila Nastasijevića“ sačinjavaju dve celine. U Likovnoj galeriji Kulturnog centra Beograda postavka se temelji na zvukovnoj sugestivnosti Nastasijevićeve poezije, s obzirom na važnost koju u njegovoj poetici zauzima jezička melodija. U Nastasijevićevoj, za ono doba veoma originalnoj interpretaciji to je maternja melodija. Audioinstalacija oslanja se na zvukovne potencijale svih žanrova u kojima se Nastasijević izražavao: poezija, (lirska) proza, (muzička) drama i esej, kao i na njegovo literarno vjeruju prema kojem tek izgovorena, tj. otpevana poezija dobija svoj pravi smisao. Vizuelni segmenti izložbe dopunski su elementi postavke, koji treba da naglase foničnost, savremenost i univerzalnost ove književnosti. Druga izložbena celina je vizuelno/likovno-dokumentarnog karaktera. Ovde se uz narativ o Momčilovom životu i komentare o poetičkim vrednostima i dometima njegove književnosti, prikazuje i uži, porodični kontekst u kojem pisac stvara – „salon“ porodice Nastasijević, treća decenija 20. veka, ali je simbolički prisutan i širi društveno-istorijsko-politički milje perioda. Svaki od segmenata Festivala, pa tako i ovaj katalog/zbornik samo su mali deo „čudne priče“ Nastasijević. Prateći programi koji se odvijaju u ambijentu izložbe i na drugim mestima važnim za Beograd između dva svetska rata, pokušaj su da se dodatno osvetle drugi fenomeni i problemi u vezi s Nastasijevićima, uz postojanje pune svesti da je manifestacija poput ove ipak nedovoljna za integralno sagledavanje tako kompleksnih tema.