Razgovor blagoslovenih

Među mnogim simbolikama i zanimljivostima koje su pratile prošlonedjeljni susret pape Benedikta XVI i američkog predsjednika Baraka Obame, izdvajamo najprije jednu jezičku. Ime Barak je prisutno u jezičkom dijalektu koji se govori u dijelu istočne Afrike. To je, zapravo skraćena verzija šire poznatog imena Mubarak, što na arapskom znači blagosloven. Benedikt (latinski Benedictus – italijanski Benedetto) znači, takođe, blagosloven. Dakle, u Rimu su se 10. jula susreli imenjaci, dvojica blagoslovenih. Iako su susreti katoličkog poglavara i američkog predsjednika uvijek izazivali veliku pažnju, prošlonedjeljni susret je imao mnoge specifičnosti, u prvom redu zbog aktuelnog međunarodnog konteksta koji je bremenit i fenomenima religijske prirode. Kao da se potvrdila već dosta davno izrečena rečenica Andre Malroa: „Ako je 20. vijek bio vijek velikih ideologija, 21. će biti vijek velikog povratka religija“. Zbilja, vode se ratovi inspirisani „sukobom civilizacija“, prethodni američki predsjednik bi započinjao sastanke svoje vlade uz Bibliju i kraćom vjerskom molitvom, najžešća rasprava tokom (neuspješne) izrade Evropskog ustava vodila se o tome da li u preambuli treba pomenuti „hrišćanske korjene Evrope“, u Francuskoj još traju javne polemike o zabrani nošenja vela, u Rusiji je religija naglo transformisana od „opijuma za narod“ u duhovni resurs nove ruske države... I onda se pojavila globalna ekonomska kriza koja je veoma ovozemaljskog karaktera. Do sada najspektakularniji i najslušaniji govor novog američkog predsjednika je bilo obraćanje muslimanima svijeta. Mnogi su još pod snažnim utiskom tog velikog govora Baraka Obame na arapskom univerzitetu u Kairu. Pominjanje islama na jednom drugom univerzitetu, u Ratisboni, papa Benedikt XVI je izazvao veliku buru u islamskom svijetu. Kasnije je papa uložio mnogo truda i objašnjenja da bi se strasti smirile. Potpisnik ovih redova pripada onima koji imaju razumijevanja za tada izgovorene papine riječi. Govoreći na univerzitetu gdje je nekada predavao teologiju i filozofiju, on je tog dana bio mnogo manje papa Benedikt XVI, a mnogo više profesor Racinger koji nije odolio citiranju jednog dokumenta u veoma zavodljivom istorijskom kontekstu iz 14. vijeka. (Papa je, naime, citirao nekoliko rečenica iz razgovora koji su vodili vizantijski car Manojlo II Paleolog i jedan učeni Persijanac 1391. god. u mjestu pored današnje Ankare.) Ali prošlonedjeljni susret Obame i Benedikta XVI je primarno bio razgovor dvojice šefova država, i to je povod za naš osvrt na istorijske odnose - Vatikana i Sjedinjenih Američkih Država. Neko bi to nazvao odnosima „paralelnih imperija“, kako upravo glasi naslov zapažene knjige Masima Franka, koja je nakon italijanskog publikovanja (u izdanju Mondadorija) objavljena i u Americi (izdavač Wday Random House). Nazvati SAD i Vatikan imperijama sigurno predstavlja i leksičku forsiranost, ali autor knjige se opredijelio za takve formulacije, upravo imajući u vidu pretenziju dvije države na opštu, planetarnu misiju – idejnu i praktičnu. Što se sve dešavalo, a ujedno i sprečavalo da SAD i Sveta stolica sasvim normalizuju i uspostave pune diplomatske odnose tek 1984. godine? Istorijske činjenice govore da se prvi kontakt između predstavnika dvije države dogodio 1788. godine kada je papa Pio VI poslao u Pariz svog izaslanika da se sretne s američkim ambasadorom u Francuskoj, Benjaminom Franklinom, protagonistom američke revolucije. Diplomatski formulisano papino pitanje je glasilo: Kakva bi bila reakcija američkog predsjednika ako bi Sveta stolica zatražila da jedan njen biskup bude predstavnik u američkoj federaciji? Odgovor američkog predsjednika Vašingtona je takođe karakterisao oprezan diplomatski stil. „Naša revolucija je imala za cilj osvajanje svih sloboda, znači i religijskih.“ Američka Deklaracija o nezavisnosti i Ustav definisali su princip slobode religija, gotovo ne pominjući crkvu, još manje njenu institucionalnu snagu u društvu. Dakle, radi se više o principu slobode religija (u množini) kao sastavnom dijelu pluralističkog društva i individualnih sloboda. Ipak, prilično uzdržan odgovor američkog predsjednika protumačen je kao dozvola da papa imenuje sveštenika, jezuitu DŽona Karolija kao biskupa u američkoj federaciji. (DŽon Karoli je ostao upamćen i kao osnivač poznatog Georgetown univerziteta u Vašingtonu - i danas je jedna od najprestižnijih institucija na kojima se studiraju međunarodni odnosi i diplomatija.) Dakle, radilo se o diskretnom početku odnosa i to bez utemeljenja uobičajenih diplomatskih rangova. Međutim i ovako nedefinisani odnosi se sasvim prekidaju odlukom američkog Kongresa 28. februara 1867. god. da se iz državnog budžeta ukine stavka finansiranja američkog predstavnika u Vatikanu. Tako je američka misija ubrzo bila zatvorena. Ova, na prvi pogled, odluka finansijskog karaktera imala je svoje drugo objašnjenje. Prve generacije nove američke nacije su bile dominantno protestantske, mnogi od njih su dolazili iz evropskih porodica koje su obilježene i vjerskim ratovima. Sastavni dio njihovih pogleda jeste i antikatoličanstvo. Tako je u jednom dužem periodu, gotovo dva vijeka, američka politička elita vidjela papu kao poglavara jedne strane religije. Sastavni dio predrasude prema centru katoličanstva bila je i bojazan da papa namjerava da se preko vjerskih misionara uplete u unutrašnja pitanja nove države, čak i ugrozi njenu nezavisnost. „Papa je duboko uvrijeđen odlukom Kongresa...“ pisao je u izvještaju iz Rima Rufus King američkom državnom sekretaru. Za ovaj period veoma je karakteristično iskustvo koje je imao Gaetano Bedini, apostolski nuncije u Brazilu koji je 1851. god. kao prvi vatikanski diplomata putovao u SAD. (Bedinijev izvještaj o tom putovanju je odnedavno dostupan u novootvorenim tzv. tajnim vatikanskim arhivima.) Vatikanski diplomata je tokom američkog boravaka doživio razna maltretiranja, od oštrog napada štampe koja je tražila njegovo protjerivanje, do neobične epizode u jednoj crkvi kada mu je jedna protestantkinja rekla da je do tada bila uvjerena da katolički sveštenici imaju rogove na glavi. Ipak, stavovi američke političke elite se vremenom postepeno mijenjaju, naročito početkom 20. vijeka, između ostalog i dolaskom miliona novih emigranata, ovoga puta pretežno katolika i Jevreja. Oni su brzo postajali Amerikanci, osnivajući kulturne centre i udruženja. Međutim predlozi iz američkih katoličkih centara da se uspostave diplomatski odnosi sa Vatikanom, bivaju i dalje blokirani. Na putu ka normalizovanju odnosa, značajnom se smatra posjeta državnog sekretara Vatikana Pacelija (budućeg pape Pija XII) Americi 1936 god. Iako ga Ruzvelt nije primio u Bijeloj kući, već u privatnoj rezidenciji, ovaj susret je donio određene rezultate. Ruzvelt nije imao namjeru da mijenja odluku Kongresa, ali od tog susreta počinje praksa slanja ličnih izaslanika američkog predsjednika u Vatikan i papinih izaslanika u SAD. Ni prvi katolički predsjednik u istoriji SAD, DŽon Kenedi, nije ništa bitnije promijenio u odnosima sa Svetom stolicom. Uoči izbora 1960. g. Kenedi se prilično trudio da ga američka javnost ne shvati kao „sina katoličkog Bostona“. Izbjegavao je da se sretne sa papom, a kada je jula 1963 g. do toga došlo u Rimu, saopštio je ljudima iz papinog protokola da ne očekuju od njega tradicionalni duboki naklon prilikom susreta „zbog bolova u kičmi“ – što su svi dobro shvatili. Teško je reći da li bi Kenedi tokom trajanja svog punog mandata, potencijalno i drugog, mogao doprinijeti normalizovanju diplomatskih odnosa. Naime, DŽon Kenedi je četiri mjeseca poslije susreta u Rimu bio ubijen u teksaškom gradu Dalasu. U međuvremenu, irske, italijanske i poljske zajednice postaju uticajnije u Americi, i što je zanimljivo, izražavaju spremnost da dominantno glasaju sa republikanske predsjedničke kandidate. Da su ova dva elementa i politički značajna, da se vremena u Americi mijenjaju, prvi je, po svemu sudeći, shvatio holivudski glumac Ronald Regan, republikanski predsjednički kandidat na izborima 1980. god. Pobjedom Regana (za koga su glasali katolici) i novim momentima u međunarodnim odnosima, približavalo se vrijeme uspostavljanja punih diplomatskih odnosa između SAD i Svete stolice. Prema svjedočanstvima, dokumentovanim u mnogim knjigama, ovako je opisana neobična protokolarna pozicija Pija Lagija, papinog ličnog izaslanika u SAD, još uvijek bez diplomatskog statusa - a prilikom svečanosti inaugurisanja Regana za američkog predsjednika, januara 1981. god. Prvo su u svečanom redu prošli i protokolarno pozdravili novog američkog predsjednika ambasadori u SAD akreditovani od vlada svojih zemalja. Zatim su na red došli veliki predsjednikovi filmski prijatelji iz Holivuda - svi oni, mnogo poznatiji i bolji glumci od Regana. Prvi u ovoj ekipi bio je slavni i uticajni Frenk Sinatra, zatim šarmantni Gregori Pek, potom čuvena ljepotica, tada već u nešto poznijim godinama, Katrin Hepbern itd. Tu negdje, između ambasadora i holivudskih glumaca, pronađeno je protokolarno mjesto za vatikanskog predstavnika koji će za neku godinu, dakle, uspostavljanjem punih diplomatskih odnosa postati i prvi apostolski nuncije u SAD - laičkim rječnikom rečeno prvi ambasador Svete stolice u Vašingtonu. Znači, 1984. god. dogovorom Regana i pape Jovana Pavla II uspostavljaju se diplomatski odnosi na najvišem nivou. Normalizovanje diplomatskih odnosa postaje samo segment jednog šireg savezništva koji su personifikovali predsjednik Regan i papa Vojtila. Smatra se da je jedna od centralnih strateških tema bila borba protiv komunizma, destabilizacija Sovjetskog Saveza, u čemu je Poljska bila jedna od glavnih laboratorija. To je bio i glavni predmet razgovora tokom prvog susreta Regana i Vojtile, juna 1982. god. na kojem je dogovorena bezrezervna podrška poljskom nezavisnom sindikatu „Solidarnost“ – kako to navodi DŽim Nikolson, (šesti američki ambasador pri Svetoj stolici, imenovan 2001. g.) u svojoj knjizi „SAD i Sveta stolica“. Zajedničko strateško područje je bila i Latinska Amerika, tj, zabrinjavajuća pojava uspona ljevičarskih političkih partija i lidera marksističke inspiracije na tom, kako znamo, „najkatoličkijem kontinentu“. Mnogi su skloni da odlučujuću spoljnu ulogu za pad komunizma pripišu predsjedniku Reganu i papi Jovanu Pavlu II koji su u svojim zanimljivim biografijama bili i glumci – Regan u Holivudu, Vojtila u poljskom amaterskom pozorištu. Drugim riječima, dvojica bivših glumaca su podigli gvozdenu zavjesu, označavajući kraj Hladnog rata i početak novih predstava u novoj sezoni međunarodnog života. Smatra se da je Vatikan isuviše složena duhovno-državna tvorevina da bi učestvovao u pobjedničkom trijumfalizmu nakon Hladnog rata. Isti papa Jovan Pavle II je, poslije zajedničke pobjede protiv komunizma, upućivao kritike – od nehumanih aspekata kapitalizma i globalizacije, sve do otvorenog neslaganja s američkom politikom prema Iraku, Kubi... Na sahrani Jovana Pavla II bili su prisutni tadašnji američki predsjednik DŽordž Buš – mlađi, državni sekretar Kondoliza Rajs, dva bivša predsjednika Klinton i Buš – stariji. Ovaj gest je, bez sumnje, mnogo govorio o američkom odnosu prema papi Vojtili, ali i o novim stranicama odnosa između SAD i Svete stolice. (Na sahranama Vojtilinih prethodnika – Pavla VI i Jovana Pavla I 1978. američka delegacija je bila na skromnom nivou – nju je, naime, predvodila supruga tadašnjeg američkog predsjednika DŽimija Kartera.) Katolici danas u Americi čine jednu četvrtinu stanovništva ili nešto više od 60 miliona. Pored tradicionalnih katoličkih zajednica (Irci, Italijani, Poljaci) u Americi je u velikom usponu zajednica Latinosa dakle, doseljenika iz Latinske Amerike. Razumije se, svi su oni prvo Amerikanci, zatim katolici.