Intelektualac i opšti interes

Naši intelektualci bili su, u vreme socijalizma, uvereni da, zastupajući komunističko stanovište, brane ne samo opštedruštveni već i opštečovečanski interes, pošto je tada dominirao stav da će posle definitivne pobede komunizma u svetu čitavo čovečanstvo biti oslobođeno od eksploatacije i otuđenja. Kada je marksističko-komunistički projekat izgradnje novoga sveta sveden, zahvaljujući pobedi liberalno-demokratskog sistema, samo na jednu od mnogih filozofsko-teorijskih koncepcija koje mogu pretendovati jedino na parcijalnu istinitost, bivši marksisti su se našli pred dilemom kako da i dalje budu tretirani kao savest društva, kao kritički intelektualci koji delaju u opštedruštvenom interesu. Dilema kako se intelektualac u pluralističkom društvu može angažovati u interesu svih, može se na adekvatan način razrešiti jedino ukoliko se ima u vidu sam karakter liberalno-demokratskog sistema. Sam liberalno-demokratski sistem ne daje nam nikakvo objašnjenje smisla ljudskog života niti krajnjih ciljeva ljudske istorije; on nam ne govori ništa o tome kakvih vrednosti treba da se pridržavamo, na koji način treba da živimo. On samo omogućava ljudima da slobodno, pridržavajući se njegovih čisto formalnih i otuda univerzalnih pravila igre, biraju između različitih ideoloških, teorijskih, kulturoloških, religijskih i etičkih nazora. Oni koji su teorijski utemeljivali liberalno-demokratski sistem morali su staviti u zagrade svoja lična politička i druga uverenja, tj. rukovoditi se principom nepristrasnosti, kako bi postavili za sve važeća pravila igre. Oni su jednostavno pošli od pretpostavke: ako hoćete da imate ideološki, kulturološki, religijski itd. pluralizam na nivou društva, onda formalno-pravni sistem na nivou države ne sme biti ideološki, kulturološki i religijski determinisan. Međutim, kada je taj sistem počeo da funkcioniše, ti isti ljudi su unutar njega ispoljavali svoja posebna politička i druga uverenja i borili se za njihovo širenje. Tada oni, međutim, nisu nastupali kao teoretičari čiji je ideal načelo nepristrasnosti, već kao članovi ili simpatizeri određenih partija ili kao zastupnici određenih posebnih političkih, kulturoloških i etičkih nazora i sadržajno određenih vrednosti. Drugim rečima, jedno je boriti se za širenje posebnih političkih koncepcija i vrednosti, a sasvim drugo je zalagati se za formalne uslove pod kojima je moguća ravnopravna utakmica između tih posebnih koncepcija i vrednosti; jedno je kritikovati neki konkretni pogled na svet i život, a sasvim drugo je zalagati se za uslove u kojima je društvena kritika kao takva moguća i legitimna. U prvom slučaju intelektualac deluje kao društveno, interesno angažovani pojedinac, kao jedan među mnogim građanima. U drugom slučaju, intelektualac deluje na teorijski način, težeći da se pridržava načela pravde kao nepristrasnosti. Drugim rečima, kada je delovanje teoretičara i intelektualaca usmereno na odbranu vladavine prava, podele vlasti, pravne države, individualnih prava, slobode medija itd, onda ono služi opštem interesu: jer tada se ne brane vlastita ideološko-politička, kulturološka, etička i vrednosna opredeljenja, već norme i uslovi pod kojima su mogući: slobodan izbor tih opredeljenja i sloboda društvene kritike. Kada je Kant, kao jedan od utemeljivača modernog prava i liberalizma, pozvao ljude da izađu iz stanja samoskrivljene nezrelosti, on nije mislio da ih iz toga stanja može izvući bilo koja specifikovana politička koncepcija niti bilo koji sistem supstancijalno određenih vrednosti, već samo javna upotreba vlastitog uma: „imaj hrabrosti da se služiš sopstvenim umom – to je, dakle, lozinka prosvećenosti.” Drugim rečima, temeljna formula prosvećivanja nije ovaj ili onaj politički program, ovaj ili onaj sistem vrednosti, već sistem u kojem će čovek moći slobodno da upotrebljava vlastiti um i da kritici izlaže bilo koji autoritet. Naoko paradoksalan zaključak: tek onda kada se zalaže za uspostavljanje i poštovanje pravnog formalizma (lišenog svakog ideološkog, političkog i kulturološkog sadržaja), intelektualac u pluralističkom društvu dela u interesu svih. Biti kontinuirano protiv instrumentalizacije prava u vanpravne svrhe, protiv „prava jačega” – iz tog stava prosijava moralni patos istinskog intelektualnog angažmana koji je s onu stranu kako paternalizma tako i apoteoze postojećeg stanja.