Ima li Boga na ovom zidu

Tvrdnja da, primera radi, Beli anđeo ili Mikelanđelovo Stvaranje Adama kao neki od vrhunaca crkvenog slikarstva suštinski nastavljaju dugu tradiciju proisteklu iz svojevrsne ulične umetnosti može zazvučati čudno, ali nije daleko od istine. Ogromne hrišćanske katakombe u Rimu, koje se prostiru na 2,4 kvadratna kilometra, čak do 19 metara ispod površine, kriju, između ostalog, na svojim zidovima i same začetke hrišćanske likovne umetnosti. Danas bi se reklo grafite!

Sergej Beuk, programski urednik Doma omladine Beograda, gde je nedavno održano predavanje na temu Hrišćanstvo i strit-art, potvrđuje da se likovni prikazi u katakombama mogu čitati u duhu savremenog uličnog slikarstva i dodaje da su suštinski služili kao svojevrsna dopuna učenjima Hrista i apostola. Poput prikaza, i njihove su poruke bile javne, svima dostupne, ali ne i svima razumljive.



Slika je bila manifestacija ili emanacija onog iznad reči, iznad osnovnog katihetskog naučavanja, pa je kroz vreme stvorila sopstveni kanonski rezervoar likovnosti. Isus predstavljen kao riba na zidu katakombe, Isus kao Agnus Dei ili Isus kao dečak u Majčinom naručju, govore nam o različitim agregatnim stanjima religijske poruke koja je neuhvatljiva, višeznačna, a opet sasvim javna i potencijalno shvatljiva, predočava on za NIN i dodaje da se sve do Vorholove promocije uličnog slikarstva ovakvo izražavanje sagledavalo tek kao buntovni glas crnog geta, iako, kako vidimo, ima daleko dublje korene.

Prema mišljenju Todora Mitrovića, profesora na Akademiji za umetnost i konzervaciju Srpske pravoslavne crkve, i savremeno ulično slikarstvo ima mnogo toga zajedničkog s crkvenim likovnim stvaralaštvom.
Prvi paralelizam je, smatra on, izlazak crkvenog slikarstva iz zatvorenog bogoslužbenog prostora. Tajna večera se, primera radi, prema Bibliji odigrala u zatvorenom prostoru, a tradicionalno se unutar crkava prikazuje na otvorenom, gde ne vladaju ni prirodna ni socijalna ograničenja. Sličnu nameru imaju danas i ulični slikari.



Zajednička im je i napeta dijalektika između natpisa i slike, poruke i njenog likovnog podteksta. Ova dva elementa su harmonizovana još u vizantijskoj umetnosti, a ulični stvaraoci, kako tvrdi Mitrović, upravo kreću od poruke koja vremenom postaje sredstvo ovladavanja javnim prostorom, o kojem se u pomalo otuđenoj galerijskoj produkciji veoma malo govori.

Što, moglo bi se reći, nije toliko čudno, jer u svetu i vremenu u kojem, kako veli naš sagovornik, slike popularnih i uticajnih novovekovnih umetnika koštaju koliko i neko solidno industrijsko postrojenje, likovna umetnost je, čini se, zaboravila kako da komunicira sa svojom nekadašanjom publikom običnim ljudima. Ulično i crkveno slikarstvo, međutim, i dalje više vrednuju delo od potpisa. I, zaista, prepoznatljivi zaštitni znaci crtača grafita kapuljača i pseudonimi štite ih od osude koliko i od lične popularnosti i omogućuju im da se prepuste neuslovljenoj potrebi da stvore nešto što će ih prevazići, a pred čime će posle zajedno sa svima ostalima, kao deca, moći da se iščuđuju.



Ovakva demokratičnost uličnog slikarstva, naravno, aktivno komunicira s hrišćanskim nasleđem, koje je, upozorava Beuk, samo po sebi veoma difuzno i posledično određeno brojnim istorijskim epizodama, od Vaseljenskih sabora gde su se ustanovljavala pitanja hrišćanskih učenja i discipline, preko krstaških ratova do reformacije i kontrareformacije. Otuda i savremeni strit-art koristi hrišćansku mitologiju i simboliku, ali neretko u nedogmatskom, pa i potpuno nereligioznom tonu.

Jedan od primera je Benksijeva slika raspetog Isusa koji u rukama drži kese s poklonima, gde se u malom oslikava duhovno stradanje pojedinca u eri konzumerizma, ili mural gde Hrist na Tajnoj večeri, umesto s apostolima, sedi s društvenim revolucionarima, među kojima su Če Gevara, Marks, čak i Čavez. Naročito je upečatljiv grafit gde papa Franja, kome su sporadično takođe spočitavana levičarska stremljenja, uzleće poput Supermena.

Grafiti, čak i kad se ne poigravaju s hrišćanskim diskursom, gotovo uvek se tumače kao estetizovani vandalizam ili javna subverzija. Ponovo, moguće je napraviti paralelu s crkvenim slikarstvom kako podseća Mitrović, rani hrišćani, mahom vaspitavani u okvirima grčko-rimske civilizacije koja je likovno izražavanje visoko vrednovala, želeli su da svoje svetitelje slikom ovekoveče i sačuvaju ih u vidokrugu, čime su se direktno suprotstavili Drugoj Božjoj zapovesti: Ne pravi sebi lika ni obličja bilo čega što je gore na nebu, ili dolje na zemlji, ili u vodama pod zemljom. U njihovom oglušenju istovremeno se krije i uzrok ikonoboračkih borbi iz 8. veka, jedinih sukoba u istoriji koji su se vodili zbog slika.

Može li onda savremeni strit-art, hrišćanski obojen, da bude podjednako subverzivan?
Mnogi primeri iz istorije umetnosti bi takođe mogli pokazati kako iskrena ljudska uverenja pronalaze različite puteve do svojih sagovornika, te da nešto što danas izgleda kao subverzivno, marginalno, odbačeno, nebitno... može postati epohalno događanje od nesamerljivog kulturnog značaja, ukoliko, naravno, nosi kreativne potencijale, zaključuje Mitrović.

Sličnog je mišljenja i Beuk, koji u savremenim uličnim reinterpretacijama hrišćanske likovnosti ne vidi opasnost po njegov vrednosni sistem.
Mislim da hrišćanstvo više unižava gubitak empatije, nego neko platno ili grafit. Vera je i etički praksis i svojevrsno iskustvo koje se permanentno redefiniše kroz Drugog. Bez preispitivanja, bez sumnje ne može biti ni umetnosti, ali ni iskrene vere, napomenuo je.
Zato idući put na ulici pažljivije osmatrajte grafite možda se među njima krije i poruka o kojoj će čitav svet zabrujati...