Protiv struje, u širinu

Napisati “Roman bez romana” početkom devetnaestog veka bio je pionirski poduhvat; početkom dvadeset prvog, to je, naravno, neostvarivo, ali ne i jedino moguće. Tako bi - poput “Pjera Menara, pisca Don Kihota” i junaka istoimene Borhesove novele, opsednutog doslovce ponovnim ispisivanjem Servantesovog remek-dela - mogao da kaže Miroslav Josić Višnjić, pisac i jedan od nesvakidašnjih junaka “Romana bez romana” koji se poduhvatio zadatka da napiše “časticu treću”, treći deo kultne knjige Jovana Sterije Popovića i srpskog predromantizma.

Nedoumica o tome kakav naum i kakav učinak može da ima dopisivanje jednog od poznatih ostvarenja književne prošlosti, u ovom slučaju ima i svoje naknadno izvedeno značenje. Sterijin “šaljivi roman” beše parodija na oveštale pripovedne manire i - najvećim delom - romane Milovana Vidakovića; Josićev “eksperimentalni i sprdačini posvećen roman” značajnim delom, pak, predstavlja satiru na “Štulin zakon”, tj. na vukovsku paradigmu srpske književnosti kao na onu orijentaciju koja je uspostavljena upravo na negaciji vidakovićevskog romana i starije, slavenoserbske tradicije. Otuda Josićevo posezanje za sterijanskim obrascem ima smisao svojevrsne beletrističke “dosetke s bradom” iliti intrigantnog pokušaja da se u dugačkoj raspravi “za i protiv Vuka” opredeli na način koji dilemu odlučuje unapred, svodeći je na “čarke u okviru porodice”, odnosno na pitanje prvenstva u okviru donekle skrajnute tradicije kojoj pripadaju i Vidaković i Sterija.

Pa iako u ispisivanju brojnih i razuđenih “prozokrhotina” koje tvore tanku romanesknu “priču” naizgled sledi “načelo imitacije” starije narativne fraze, a u stvari tek stvara iluziju njenog oponašanja, iako aludira ili se neposredno poziva na ceo niz pisaca od Rablea i Atanasija Stojkovića do Pekića i Albaharija, autor dopisane častice “Romana bez romana” pre svega, čini se, ima u vidu određen kulturni interes koji bi se mogao razumeti kao osporavajuće napredovanje “protiv struje”. Satira, i to ona najobuhvatnija i najpretencioznija, koja se tiče civilizacijskog stanja, predstavlja samu dušu ove knjige. Pripovedajući, eseizujući i komentarišući u pseudosterijanskom maniru, Josić Višnjić upotrebio je formalnu dosetku o “jubilarnih” pedeset “prestupnih” rođendana kako bi “svog” junaka Romana, u kojem je katkad moguće raspoznati i piščevu senku, “dopeljao” sve do naših dana, preplićući pri tom snove, petronijevsko-rableovske gozbe i fikcionalno prerađene scene iz novije političke i kulturne istorije koje se tiču ratova, studentskih i drugih buna, Golih otoka, predsedničkih sahrana, književnih nagrađivanja, bombardovanja i još koječega.

Pokušavajući da problematizuje i dovede u pitanje, Josićeva “pričine priče pričetina” upravo u ovoj tački, čini se, možda i nehotice podriva samu sebe. Koristeći se bez vidljivog razloga “ezopovskim jezikom” i u imenovanju pojmova i ličnosti (Bajkan, Karaslavija, Karadransko more, Nik Teslaola, Mih Pupinajlo...) čija problematičnost ne postoji ili je pak iščilela, pisac “Češke škole” stvara, tako, efekat pometenih i prekomernih očekivanja. Drugo lice ovog postupka ogleda se u odsustvu stvarne subverzivnosti čak i “najgolicavijih” epizoda romanovsko-josićevskih avantura, čiju “jeretičnost” je istopilo postideološko vreme ubrzanog smenjivanja paradigmi i autoriteta. Bez obzira na moguću autentičnost stvar(nos)nih podsticaja, ovako date te epizode pre deluju kao izraz beletrističke “naknadne pameti” nego kao uzastopni vrhunci problematizujućeg romanesknog zamaha. Manje posvećeno poetski preciznoj rekonstrukciji prošlosti poput one u “Odbrani i propasti Bodroga...” a više njenoj humorističko-satiričnoj feljtonizaciji, odlazeći više u širinu nego u dubinu početno naznačenog alternativnokulturološkog interesovanja, Josićevo fragmentarno pripovedanje kao da se rasplinjava i iscrpljuje u tom pokušaju da dohvati i obuhvati, sabere i zaokruži. “Roman bez romana” uspostavlja se na taj način kao štivo koje u isti mah nudi i mnogo više i znatno manje od onoga što čitaocu obećava njegov naslov i dugotrajna književna fama koja ga prati.

Tihomir Brajović