Maskiranje melodrame

Po gotovo jednodušnom mišljenju naše stručne pozorišne javnosti, od pet Nastasijevićevih komada “Nedozvani” su najslabije, najmanje zanimljivo dramsko delo. Oni su do sada u Beogradu izvedeni samo u dva maha, pre otprilike osamdeset, odnosno četrdeset godina, oba puta u manje ili više amaterskim pozorištima. Možda je na tome trebalo i da ostane, mada se, u načelu, mora i pozdraviti i podržati svaki pokušaj da se u srpskoj već klasičnoj dramskoj književnosti eventualno isprave neke nepravde i uspostavi nov vrednosni poredak.

I u formalnom pogledu, i po duhu, “Nedozvani” su neka vrsta scenske balade čije je osnovno svojstvo u tome što sadrže i nešto tajanstveno, u kojoj se spajaju u organsku celinu dramski, lirski i epski elementi, pri čemu su ovi poslednji najmanje markantni, najslabije zastupljeni. Po autorovom tumačenju, to je drama o našim ljudima iz građanske klase, koji su se izgubili u životu, čija je autentičnost dovedena u pitanje čim su se na početku XX veka uključili u tokove moderne evropske civilizacije, koji više nemaju utvrđen personalni identitet, jedinstvo ličnosti u jednom dužem vremenskom intervalu. Ali, dok opisuje njihove lične istorije, kad razvija priču o slomu braka pesnika čija loša drama dolazi na scenu nacionalnog teatra uz pomoć prodavanja tela njegove ambiciozne, beskrupulozne žene, koja će ga napustiti pošto predstava doživi neuspeh, Nastasijević u svom komadu ne razrešava jedno od osnovnih pitanja: ima li afirmativni ili kritički odnos prema svojim junacima, potvrđuje ili osporava svoje inicijalno polazište.

Iz toga što oni svi odreda govore arhaičkim jezikom, zasićenim metaforama, iracionalnim inverzijama, potiskivanjem ili zamagljivanjem onog diskurzivnog, moglo bi se zaključiti da iz njih progovara ono suštastveno u čoveku, što se ne vezuje ni za jedan određen istorijski period, ni za jedno konkretno društvo. Odatle bi proizašlo da pisac svedoči u njihovu korist, da protivreči samom sebi. S druge strane, situacija u koju su stavljeni ti junaci je u osnovi melodramska, pripada poznatom pojavnom svetu, što dovodi do toga da su protagonisti radnje prevareni muž, žena opterećena pojačanom seksualnošću, nabeđeni slikar, nevino devojče i vagabunda koja dolazi iz daleka da razori prividno idiličan građanski porodični krug. Oni nisu celoviti ljudi, već su funkcionalne, redukovane ličnosti, direktni proizvodi jedne precizno identifikovane, autoru strane civilizacije. U tome se, dakle, može pronaći potvrda da pisac ostaje veran svom polazištu.

Ni reditelj Jovan Ćirilov ne uspeva da razmrsi tu nedoumicu. Idući od scene do scene, on i ironizira i blagonaklono tretira junake Nastasijevićeve drame. Naposletku, zanemarujući taj problem, reditelj formira predstavu čiju okosnicu čine, tačno kako zahteva postmodernističko pozorište, mnogobrojni citati. Navedimo nekoliko primera. Kad oblikuje Nikolu (Goran Šušljik), on nas odvodi u područje “dostojevštine”, izvodi pred gledaoce osobu s crtama jurodivosti, s gotovo mazohističkim nagonom. Pri opisivanju njegove žene Mire (Vanja Ejdus) očigledno su uzete u obzir Strindbergove junakinje. Za to kako će izgledati Vukašin (Nenad Pećinar) uzor je pronađen kod Gorkog. A za početak i kraj predstave inspiracija je pronađena na dijametralno različitim stranama: ona počinje scenom koja kao da je preuzeta iz “Ranjenog orla”, a završava se prizorom koji dolazi pravo iz Lorkinog poetskog teatra, arhetipskom slikom čovekovog životnog, egzistencijalnog poraza.

Ti likovi su prefinjeno, otmeno odeveni, žive u nenametljivo elegantnom enterijeru gospodske kuće, koje je kreirala Angelina Atlagić. Oni su u suštini samo učesnici u jednoj na razne načine maskiranoj melodrami, u kojoj je zagonetno stalo na mesto dramatičnog, gde dominiraju monološki opisi ljudskih osećanja. Da je u predstavi izvedena korenita žanrovska inverzija, da su “Nedozvani” preobraćeni u ironičnu komediju, svakako bismo dobili efektniju, zabavniju predstavu, ali i nedopustivo odstupanje od onog što je Nastasijević želeo da kaže, da saopšti publici.