Nepopravljiva Ujediniteljka

Čak su i Srbi glasovali za Hrvatsku. Tako su hrvatski mediji prošle nedelje komentarisali vest koja je procurila “iz diplomatskih izvora bliskih Jutarnjem listu” da su samo Slovenci od svih zemalja “u regionu” bili protiv izbora Hrvatske u nestalno članstvo Saveta bezbednosti UN. “Region” je, inače, pojam koji se u postkomunističkom novogovoru odnosi na ex-YU republike. Tim majstorskim “čak i Srbi” umetkom, hrvatski sastavljači vesti su Slovence posebno želeli da postide. To je, valjda, trebalo da znači: “Slovenci, sramite se, gori ste od Srba.” A to “u regionu” i nije lako postići. Profesor dr Žarko Puhovski, sa Filozofskog fakulteta u Zagrebu, reći će u razgovoru za NIN da se “stvari ovdje brzo mijenjaju, pa izgleda da je glavna saveznica Hrvatske u razdruživanju Jugoslavije – sad protiv Hrvatske”. Tako je nekako i s jugonostalgijom. Iako su titulu najvećih jugonostalgičara Srbi poneli još početkom devedesetih, što svojom krivicom što pod teretom istorijskih okolnosti, tu i tamo se spominju Slovenci koji su u jugonostalgiji – gori od Srba. Puhovski, bivši predsednik hrvatskog Helsinškog komiteta za ljudska prava je, recimo, uveren da su baš “Slovenci prvi jugonostalgičari” a da je kod Srba bio problem “što su oni dugo godina vjerovali da Jugoslavija postoji, premda je više ni u tragovima nije bilo”. - To nije jugonostalgija, to je, naprosto, pravnici bi rekli, lažno predstavljanje. Srbi su davali nekakvim čudnim zajednicama ime Jugoslavije koje nikakve veze sa Jugoslavijom nisu imale. Slovenci su, s druge strane, prvi počeli sa rasturanjem Jugoslavije, i prvi su se i vratili. Prvi su počeli sa tzv. Balkan partijima još pre šest, sedam godina, kad je to u drugim krajevima Jugoslavije bilo nezamislivo, reći će dr Puhovski. Trebalo bi tu, ipak, napraviti razliku između “jugonostalgije” i jugonostalgije, zapravo povući crtu (može i „505”) gde se tačno završava žal za mlados’, za fićom i Krašovim bajaderama, Smogovcima i Ohridom, a gde počinje jugonostalgija kao “bolest mozga”, koja je “toliko prijemčiva zato što pripada narodima koji su umrli”, kako je negde zapisao Bogdan Tirnanić. Trebalo bi odvojiti, dakle, putovanja u Guču i posete Kući cveća, što je vrhunac recimo slovenačke jugonostalgije, od činjenice da je izrada velikog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika ove, 2007. godine, baš kao i 60 godina pre, dakle 1947, glavni naučnoistraživački projekat Instituta za srpski jezik SANU. Tako će, po svemu sudeći, biti i narednih pola veka, jer je dosad objavljeno 17 tomova ovog vekovnog projekta a treba, valjda, još toliko. Suvišno je ponavljati da se to događa u vremenskom razdoblju od nekoliko decenija u kojem se srpskohrvatski jezik, baš kao i Jugoslavija, rasparčao na sastavne delove i još ponešto. U tom vremenskom razdoblju dovršeno je proglašavanje novih država, emancipacija ex-YU naroda i stvaranje novih jezika. Pre samo nekoliko dana ozvaničen je novim crnogorskim Ustavom i crnogorski jezik. Apsurdno je to što mu se najviše čude čuvari večnog plamena srpskohrvatskog jezika u nas. No, druga je to priča, ali od onih koje dokazuju da Srbi jesu najveći jugonostalgičari u regionu. A još jedan dokaz je i taj što 1990. godine, kako podseća istoričar Čedomir Antić, nije postojala nijedna relevantna politička organizacija koja se zalagala za nezavisnu Srbiju. Ni 2006. godine, nastavlja on, osim dve manje važne političke stranke, nijedna se nije zalagala za obnovu nezavisnosti „čak i u uslovima u kojima državna zajednica nije bila država”. Antić vidi problem u tome što su Srbi za svoj nacionalni maksimum uzeli Jugoslaviju i što su, u stvari, suštinski podelili sudbinu onih naroda koji su stvarali velike države u prošlosti: „Ukoliko, recimo, govorimo o Pruskoj, sticajem istorijskih okolnosti je najveći deo Pruske danas u sastavu je drugih država. A Pruska je stvorila možda najveću evropsku državu.” U svesti većine građana Srbije, veruje istoričar Antić, nemoguće je napraviti proširenu srpsku državu sa granicama tako idealnim da su u njoj svi Srbi. Oni su platili cenu stvaranja države koja naposletku nije imala mnogo veze sa njihovim državnim tradicijama. Šta je jugoslovensko državno ujedinjenje značilo za srpski narod koji je iz Prvog svetskog rata izašao sa najvećim ljudskim gubicima u srpskoj istoriji, sa 56 odsto poginulih muškaraca između 17 i 60 godina starosti? Po zvaničnom izveštaju Mirovne konferencije u Versaju, Srbija je izgubila milion i 247 hiljada ljudi, 845.000 civila i 402.000 vojnika. Akademik Milorad Ekmečić u svojoj knjizi Stvaranje Jugoslavije 1790 – 1918. piše da je u okviru starih granica „Srbija imala dva miliona i 900 hiljada stanovnika, što znači da je izgubila 43 odsto od ukupnog broja stanovništva”. Takav demografski kolaps, nastavlja Ekmečić, postojao je samo u nemačkim i zapadnim slovenskim pokrajinama u vreme Tridesetogodišnjeg rata (1618 – 1648). „Trebalo je nekoliko stoleća da se taj potencijal obnovi, a u međuvremenu su cele pokrajine promenile etnički karakter. Zbog ogromnih gubitaka u ratu, uža Srbija postaje pasivno migraciono područje u koju se slivaju struje pravoslavnih doseljenika iz susednih pokrajina. Ostajao je prostor za rast stanovništva islamske vere, koje je u dotadašnjoj istoriji, svuda sem na Kosovu, bilo u demografskom nazadovanju. Ujedinjenje 1918. je bila Pirova pobeda za Srbe.” (Milorad Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 2, str. 838) Srbija je doživela biološku smrt u Prvom svetskom ratu, reći će istoričar Čedomir Antić. Po nekim istraživanjima, „u Beogradu živi svega 30.000 potomaka onih građana koji su ovde živeli 1914.” A najveći deo Srba iz Hercegovine, Crne Gore, Bosne, Vojvodine, Makedonije, Hrvatske, koji su nadoknadili izgubljeno stanovništvo, nikada do kraja nije integrisan u ovo društvo. „Svi oni baštine veliku jugoslovensku državu kao svoju domovinu. Beograd je bio centar jugoslovenske države, Srbija je bila politički razbijena i ti Srbi i mnogobrojni pripadnici drugih naroda koji su se tu doselili, prosto su bili odgajani u duhu odanosti Jugoslaviji. Rečju, raspad te zemlje značio je uništenje njihove jedine domovine. Vrlo mnogo vremena će, zato, biti potrebno da bude obnovljen srpski nacionalni identitet. Ova misija će biti izuzetno mukotrpna zato što je nacionalizmom mnogo manipulisano tokom devedesetih godina. Naročito će teška i spora biti integracija stotina hiljada ljudi prognanih tokom devedesetih, da ne govorimo o milionima koji su došli između 1945. i 1990. godine. Nevolja je što većina građana doživljava Srbiju, maticu srpskog naroda i svojevremeno ujediniteljku Južnih Slovena, kao neželjenu posledicu političkih, ratnih, ekonomskih i socijalnih poraza”, objašnjava Antić. S druge strane, tu „ujediniteljku” ostali Južni Sloveni su doživljavali kao tamničara svog naroda. Prijatelji iz Zagreba danas će reći da je osamdesetih bila popularna parola: Hrvatska radi, a Srbija se gradi. Dr Žarko Puhovski podseća, međutim, da je to „prastara formula svih nacionalizama”, i da je, koliko on zna, u originalu prvo bilo: Trepča radi, Beograd se gradi, za vreme onog prvog ustanka 1981, a danas ćete doći u Split, i naići na parole protiv Zagreba kakve ste nekad nalazili u Zagrebu protiv Beograda. „To je logika političke moći. Hag je danas Beograd, pojavilo se opet nekakvo središte moći iz kojeg se pacificira ovo područje.” Titova politika je, kaže dr Puhovski, bila sledeća: „Ustrojio je Jugoslaviju za koju je jedna od zadaća bila da kontrolira Srbe kao najveći narod na ovom području, ali je unutar Hrvatske uspostavio takvu situaciju da su Srbi bili natprosječno reprezentirani u organizaciji sigurnosti i kontrole tako da se u Jugoslaviji vladalo nad Srbima, a u Hrvatskoj nad Hrvatima. Sad i jedni i drugi, kad se Jugoslavija raspala, kao nacionalisti imaju argumente tvrditi da je Jugoslavija bila protiv njih.” Tako se, na srpskoj strani, obično govori o tragičnom utapanju srpskog identiteta u jugoslovenski, što se nije dogodilo nijednom narodu u bivšoj Jugoslaviji, naprotiv, drugi su se kroz Jugoslaviju nacionalno emancipovali. Puhovski kaže da slično, samo drugim rečima, hrvatski ili slovenački nacionalisti tvrde da su „mnogi Srbi tumačili Jugoslaviju kao proširenu Srbiju, kao veliko-Srbiju”. Jer su, nastavlja Puhovski, „Srbi imali granice koje su im nuđene 1917. kao Srbiji, ali ma koliko se bila proširila kao sudionica pobjedničkih granica, prihvatila je veće granice ponuđene Jugoslaviji koja bi bila dobrim dijelom pod kontrolom Srbije”. To je većinska strana u srpskoj politici tada prihvatila, a „cijena je bila da su se otpori unutar Jugoslavije prema centru moći (Beogradu) doživljavali kao otpori prema Srbiji”. Uveren je dr Puhovski da se mnogo toga moglo učiniti u Jugoslaviji jednim jednostavnim potezom: „Prije 30 godina, da se glavni grad maknuo iz Beograda, onda bi se jasnije pokazalo da to nije nekakva srpska izmišljotina što se nazivalo Jugoslavijom tada, nego da se može uspostaviti niz odnosa ravnopravne naravi, ali više nije bilo ni volje ni vremena, vjerojatno, da se stvari mijenjaju.” Međutim, da se stvari nikako nisu mogle promeniti, čak ni s današnjom naknadnom pameću, pokazalo je i to što je pre 36 godina dr Mihailo Đurić, profesor Pravnog fakulteta u Beogradu zbog krivičnog dela „neprijateljske propagande” osuđen na dvogodišnju zatvorsku kaznu (odležao je devet meseci). Na javnoj raspravi o ustavnim amandmanima (čuvenog Ustava iz 1974) na Pravnom fakultetu, u martu 1971, dr Đurić se usprotivio „dezintegraciji SFRJ”. Sa fakulteta je udaljeno i osam profesora i asistenata zbog podrške profesoru Đuriću, a među njima su bili i Kosta Čavoški, Danilo Basta i Vojislav Koštunica. Najkraće rečeno, Đurić je zatvoren zato što je u svojoj besedi „Smišljene smutnje” predvideo ono što se dve decenije kasnije i dogodilo: „Treba biti načisto sa tim da je Jugoslavija već danas samo geografski pojam budući da se na njenom tlu, ili tačnije, na njenim razvalinama, uspostavlja nekoliko samostalnih, nezavisnih i međusobno suprotstavljenih nacionalnih država”, govori Đurić u Beogradu, 1971. Ali i da ustavne promene mogu samo da pogoršaju „ovaj ionako nezavidan položaj srpskog naroda”, a da bi krajnja konsekvencija tih promena bila potpuno dezintegrisanje srpskog naroda. O centralizmu i unitarizmu za koje su optuženi Srbi, dr Đurić kaže da nisu pogodovali ni srpskom narodu. Međutim centralizam je zaveden između ostalog i zato „da bi se sprečilo postavljanje pitanja nacionalnih odgovornosti za genocid koji je za vreme Drugog svetskog rata izvršen nad srpskim narodom!” U Brozovom režimu, to su već bile ozbiljne optužbe. Čedomir Antić zaključuje: „Danas je besmisleno uspostavljati odnose iz prošlosti u uslovima u kojima su protiv nas ne više velike nedemokratske imperije kakve su bile Otomansko carstvo i Austrougarska, nego mladi nacionalizmi. Mi smo i sada doživeli da Crna Gora postane nezavisna i da uspostavi jedan državni nacionalizam a pri tom nismo zastupali interese našeg naroda koji živi u Crnoj Gori. Crna Gora je najbolji primer. Mnogo su bolniji primeri Hrvatske i Bosne. Srbija je pomogla prilikom stvaranja RS ali ne svojom voljom, jer da je nestalna politika Srbije bila u pitanju, Republika Srpska bi završila kao Srpska Krajina.” ZORA LATINOVIĆ NIN-ova ex-YU anketa: Zašto su Srbi najveći jugonostalgičari? Zoran Predin, slovenački muzičar U ime narodnog zdravlja - Svi mi Jugosi, koji imamo i lepih uspomena na nekadašnju zajedničku državu, imamo pravo na umerenu dozu jugonostalgije. Svako u svom srcu zna koga je kada i zašto voleo. Ako to danas otvoreno prizna, proglašen je jugonostalgičarem. Nostalgični Slovenci žale za jugo-košarkom, jugo-muzikom i jugo-kulinarkom. Žale za sindikalnim i školskim ekskurzijama, za višednevnim poslovnim putovanjima, za iskrenim prijateljstvima i neki čak za ljubavnim avanturama. Najviši oblik jugonostalgije kod Slovenaca, po meni je ipak svakogodišnja masovna poseta Guči. Tamo prosječni Slovenac, čisti svoju dušu, i kad se vrati kući, bolji je otac, muž i radnik. Predložio sam našoj vladi da svakome Slovencu lječnik na recept prepiše sedam dana u Srbiji, u ime familijarnog, radnog i narodnog psihofizičkog zdravlja. Ja jesam jugonostalgičar, ali ne u političkom smislu. Sretan sam što imamo svoju nacionalnu državu. Ipak žalim za većim multikulturnim prostorom, u kojem smo mi, srodne duše, bili jači, a bogami, bilo je mnogo lakše pasti pred velikim iskušenjima. Bilo je više lepote i bilo je više ljubavi. Ako neko to, tada, nije doživio, danas nema takvih problema. No, čini mi se da nama ipak malo zavide. Roman Majetić, producent iz Zagreba JDP simbol jugoslovenstva - Nedavno sam bio na premijeri u Narodnom pozorištu u Beogradu, prvi put, i to mi je pozorište baš nekako izgledalo majušno. Onda sam prijateljima u šali objašnjavao kako mi se čini da zapravo teatri u Beogradu najbolje govore o odnosu Srba prema Jugoslaviji. Jer je Jugoslovensko dramsko pozorište najimpresivniji teatar, što isto nešto govori. Možda je to pošalica, ali nije bez vraga činjenica da je Jugoslovensko dramsko duplo veće i ljepše od Narodnog pozorišta. Ima nešto u tome odnosu Srba prema Jugoslaviji. Ne znam da li su Srbi najveći jugonostalgičari, ali rekao bih da su Srbi uvijek težili nečem većem, pri tom ne mislim ništa loše, ne mislim na neke, u političkom smislu, srpske ekspanzionističke intencije, nego naprotiv. Čini se da su nekako dovoljno velik narod da uvijek teže nečem većem a mi smo svi ostali dovoljno mali da smo sretni bit’ u sklopu nečeg drugog. Dr Ugo Vlaisavljević, profesor filozofije na Univerzitetu u Sarajevu Iz srca naroda - Titula najvećeg jugonostalgičara, bez puno sumnje, može pripasti srpskom narodu. Velikom dijelu tog naroda se moglo činiti da je prijetnja raspadom Jugoslavije napad na njihovu (nacionalnu) državu. Postoje karakteristične državne pozicije čitavih naroda u modernim državama čiji je model nacija – država. Pogotovo se to vidi u višenacionalnim državama. Tu se dijalektika većine i manjine pokazuje neuklonjivom: svaka država je prije svega država većinskog naroda. To je naprosto strukturalna pozicija; kao što u psihoanalizi zauzimate poziciju oca, koja vas sudbonosno određuje, bez obzira kakvi ste kao pojedinac. To se lepo vidi kad gledate problem državnog patriotizma u Bosni i Hercegovini: danas Bošnjaci imaju sasvim sličnu poziciju onoj koju su Srbi imali u Jugoslaviji. Veoma ih muči što ih drugi ne slijede u njihovom republikanizmu. Možda Jugoslavija stvarno nije mogla opstati; ali isto tako nije mogla niti će ikad moći sasvim propasti. Na njenu neuklonjivost ukazuje njena najveća osuda: da je bila „vještačka tvorevina”, stvar politike a ne „prirodnog izrastanja”. Zato će spram „prirodnosti” današnjih etničkih državica tih enklava karikaturalne suverenosti i pretpolitičkog, rodovskog zajedništva, to ostati povlašteno mjesto ostvarenja nekog istinskog političkog projekta. Svaka „integracija” preko uskih etničkih granica će uvijek iznova buditi taj projekat, makar i kao utvaru. Pa pogledajte samo novije doba obnova državnosti pa ćete vidjeti da nijedna država na Balkanu nije nikada zauvijek propala. Upravo svjedočimo kako su se sve nekadašnje imperije, do juče smatrane tuđinskom vlašću, iznutra obnovile: iz srca samog naroda! Vizantija, Otomansko carstvo, Austrougarska monarhija... Dr Milo Lompar, profesor srpske književnosti na Filološkom fakultetu u Beogradu Mutacija srpstva - Srbi su svoju nacionalnu ideju preneli na širi pojam države, na Jugoslaviju. Uz to su preneli i druge osobine, kao što je centralističko uređenje države, recimo... Iz današnje perspektive izgleda da su učinili najgore što je moglo da se učini jer su, novim jezikom rečeno, mutirali svoj nacionalni identitet. I sa Jugoslavijom je došlo do pomeranja srpskog nacionalnog identiteta. On više nije tražen u narodnosnom nego u državnom okviru. Za to vreme su Hrvati opstrukciju i animozitet koje su imali prema Austrougarskoj monarhiji preneli na Jugoslaviju, što se videlo odmah 1918. godine. Vladimir Arsenijević, srpski pisac Jugosi su kulturni nomadi - Jedna vrsta kulturne, popkulturne i supkulturne nostalgije čini mi se da je doprla najpre iz Hrvatske. Krajem osamdesetih je Dubravka Ugrešić sa jednim delom ekipe iz Starta počela da radi na “Leksikonu YU mitologije”, što nije bila nikakva ideologija ili državotvorna nostalgija, nego jedan krajnje dobronameran osvrt na sopstvenu prošlost. Tako je došlo do sakupljanja prve baze podataka. Po mom iskustvu, a ja sam nekoliko godina proveo uređujući “Leksikon YU mitologije”, ljudi se javljaju sa svih strana. Ako može da se definiše jedna grupa kod koje je ta vrsta nostalgije jača onda to nije nikakva nacionalna grupa nego su to ljudi koji su napustili nekadašnju zemlju iz ovog ili onog razloga bez obzira na to šta im piše u pasošu, ili u krštenici. To su ljudi koji zbog fizičke udaljenosti na posebno blagonaklon način doživljavaju tu sopstvenu i kolektivnu prošlost, kulturni nomadi koji lutaju okolo i odbijaju da imaju tu neku svoju domovinu u fizičkom smislu, ili je stvarno i nemaju.