Diktatura “nultog časa”

U Vojnom muzeju u Beogradu krilo u kome su pohranjeni predmeti iz Drugog svetskog rata, veliko koliko i prostor namenjen za četrnaest prethodnih vekova srpske istorije, zatvoreno je godinama već, jer nadležna ministarstva ne uspevaju da se odrede prema tom nasleđu. Najvrednija umetnička dela u Srbiji ne nalaze se u Narodnom muzeju, nego u Palati federacije, ali su sakrivena od očiju javnosti i potpuno neupotrebljena za bilo koju drugu namenu, jer su, naprosto, u toj zgradi pohranjena u vreme socijalizma. Na hiljade spomenika žrtvama borbe protiv fašističkog okupatora uništeno je, zaboravljeno ili u najboljem slučaju biva skrnavljeno svakodnevno. Građanima Srbije je u poništavanju prošlosti najočiglednija, ipak, neprestana promena naziva ulica i gradskih trgova. Podsećanje na antifašističku borbu kao univerzalnu civilizacijsku vrednost svakodnevno se podvrgava zaboravu sa negacijom velikana te borbe čija se imena brišu sa ulica. I negacijom socijalizma kao uređenja. Paradoksalno, međutim, tamo gde je odricanje od prošlosti i najfrekventnije, poslednjih se godina javlja potreba za pokretanjem modernih antifašističkih pokreta. U Vojvodini su, naime, u gradovima poput Sente, Kanjiže i Subotice gotovo sva posleratna imena ulica izmenjena. U Novom Sadu raste spomenik Jaši Tomiću o čijoj se antisemitskoj crti i danas vatreno raspravlja, paradiraju Nacionalni stroj i Antifašistički pokret. Pristalice ovih pokreta mahom su toliko stari da nemaju sećanje na Drugi svetski rat, ali su sa smenama vlasti sasvim sigurno bili izloženi kontradiktornim lekcijama iz istorije. U osnovnoj školi učili su da su četnici bili saradnici okupatora, a sa rehabilitacijom Ravnogorskog pokreta u srednjim školama su ih sačekale lekcije u kojima su uloga u otporu i prostor za biografiju Draže Mihailovića i Josipa Broza do poslednjeg slova izjednačeni. Uprkos maloj sličnosti koju neonacistički pokreti zapravo imaju sa nekadašnjim fašističkim, baš kao što ni novi antifašistički borci u svojim nastupima ne prikazuju ni zrno tolerancije i humanizma kao osnovne vrednosti antifašizma, logično se nameće pitanje: da li je makar i marginalni fašizam proizvod našeg bahatog odnosa prema socijalističkoj prošlosti? Mišljenja istoričara su podeljena. Jedna se struja najbolje artikuliše u citatima profesora Todora Kuljića u knjizi “Prevladavanje prošlosti”. Objašnjavajući zašto je, između ostalog, važno suočavanje sa ostacima prošlosti, profesor Kuljić piše: “Demonizacija socijalizma je preko normalizacije nacionalizma oslabila kritičnost prema domaćem fašističkom nasleđu, neutralizovala ga, a katkad i rehabilitovala.” Politička obračunavanja posle rata, a potom slabljenje federacije su doveli do decentralizacije istorijskog sećanja, pa je “kultura sećanja koja je počivala na neobrađenoj traumi brzo prihvatila obrazac žrtava koje treba osvetiti, a ne potisnuti. Tako 'konkurencija žrtava' još uvek opterećuje unutarbalkanske odnose”. Profesor Kuljić u svoja objašnjenja uključuje i učešće koje u iskrivljenoj slici istorije ima i defašizacija koja je u Srbiji posle rata podrazumevala masovni obračun sa političkim neprijateljima. Drugim istoričarima je, međutim, obračunavanje sa neistomišljenicima jedan od glavnih argumenata za zahladneli odnos prema antifašističkoj borbi. Istoričar Čedomir Antić, i nekadašnji član komisije koja je odlučivala o državnim praznicima, smatra da ne postoji takva politika da bi se kod današnjih generacija u Srbiji mogle stvoriti protivurečnosti, “jer one nemaju svet odnos ni prema jednom događaju iz prošlosti”. “Prokleti smo, zapravo, jer smo imali dva pokreta otpora. A osim toga, u podelama posle rata stradalo je mnogo ljudi, ne zato što su se borili sa okupatorom nego zato što su bili politički protivnici. Država bi morala da prihvati svakog ko se borio za njenu slobodu. Za državne praznike smo izabrali one koji su danas nesporni, ali je moguće uzeti za praznike datume na koje su četnici i partizani zajedno izvojevali pobede nad okupatorom. Na primer, oslobađanje Gornjeg Milanovca. Mora se imati u vidu da je partizanski pokret imao nesporno veće učešće u borbi protiv okupatora, kao i to da je tri godine posle odstupio od svojih ideoloških osnova.” Prema njegovim rečima, odnos prema nasleđu Drugog svetskog rata je danas gori nego što je bio proteklih dvadeset godina. “Odnosno, odnos prema žrtvama i Prvog i Drugog svetskog rata. S tim da se različit odnos delimično može pravdati jedino time što se na teritorije Srbije u Drugom svetskom ratu nisu odigrale najveće bitke, nego na teritoriji Bosne: Sutjeska, Neretva, Igmanski marš. Osim Kadinjače, u najčuvenijim bitkama u Srbiji ubijen je po jedan ili dva Nemca.” To ima smisla utoliko pre što je komunizam opravdanje za sve potonje greške režima nalazio u antifašističkoj borbi. I što je, između ostalog, preterano mitologizovao tu borbu na uštrb prethodne istorije. A to su danas glavni argumenti u rukama onih na koje se gleda kao na neonaciste, a koji sebe nazivaju patriotama. Jer je čak i u poslednjim istorijskim interpretacijama posleratna defašizacija, negde s razlogom, a negde bez razloga, protumačena kao obračun sa pravim patriotama. Vojni muzej jedan je od najilustrativnijih primera mitologizacije, po sebi sasvim dovoljno opravdane, antifašističke borbe. Direktor ovog muzeja, pukovnik Miroslav Knežević, kaže da je krilo Drugog svetskog rata zatvoreno i zbog bezbednosnih razloga, jer ga je onolikog teško sačuvati. Ali i zbog postavke koja se nije menjala od 1961. godine. “U postavci ima vrednosnih sudova koji ne priliče muzejskoj postavci. Dosta je materijala koji zapravo govore o partiji, a ne o borbi. Potom, imamo primedbe od usvajanja uredbe o izjednačavanju Ravnogorskog pokreta, a o čijoj borbi ne svedoče predmeti u muzeju. Država ne može da nađe način da se prema tome odredi”, kaže pukovnik Knežević. Najbolji primer te “nemoći” države da se odredi prema nasleđu je podatak da je od 2004. do 2007. godine Skupština Beograda donosila odluku o promeni dve stotine naziva ulica u proseku godišnje. Još banalnije je što su se gradski i državni zvaničnici na Dan pobede, evropski simbol antifašističke borbe, setili da posete Groblje oslobodilaca tek kada se ruski predsednik naljutio što su ruski generali, crvenoarmejci, izgubili svoje ulice u srpskoj prestonici. A spomenika crvenoarmejcima u Srbiji je mnogo. Sahranjeno ih je čak 7.878, samo na Groblju oslobodilaca sahranjen je 961 vojnik sovjetske Crvene armije. Doktor Olga Manojlović-Pintar, iz Instituta za noviju istoriju, u svom radu “Široka strana moja rodnaja” beleži podatke o podizanju spomenika crvenoarmejcima kao glavnom pokretaču kolektivnih emocija prema antifašističkoj borbi, a onda i komunizmu. Ti spomenici su, baš kao što današnji marginalizuju tekovine Drugog svetskog rata, poništavali postojeće simbole predratnog društva. Samo od 15. do 30. novembra 1944. godine poginulim crvenoarmejcima su stanovnici glavnog grada podigli osamnaest velikih i trideset i dva mala spomenika, a bila su pripremljena još pedeset i dva manja spomenika koje je trebalo postaviti do 10. decembra. U naredne tri godine, dok su sovjetsko-jugoslovenski odnosi bili u procvatu, mnogi ruski generali koji su poginuli oslobađajući Budimpeštu sahranjeni su, navodno po svojoj želji, “da ne bi bili u tuđinskoj zemlji”, na glavnim beogradskim trgovima. I u drugim gradovima su spomenici crvenoarmejcima podizani ekspresno, ali su najilustrativniji primeri odnosa prema hiperprodukciji pomena antifašističke borbe spomenici podignuti u prigradskim naseljima kod Beograda. Jedan takav, u Velikom Mokrom Lugu, čijem su otkrivanju prisustvovali najviši zvaničnici Komunističke partije i predstavnici SSSR-a, tri godine kasnije, posle rezolucije Informbiroa, prodat je lokalnom kafedžiji kao nadgrobni spomenik za prerano preminulog sina. U Višnjici je crvenoarmejac sahranjen u školskom dvorištu da služi kao primer socijalističkoj omladini. Potom je na istom mestu podignuta ploča poginulim borcima NOB-a, a onda bista Ivana Milutinovića koja je poslednji put uklonjena 2003. godine. Nažalost, ni hiperprodukcija spomenika i simbola režima, a ni njihov ograničen rok trajanja, nisu karakteristika samo socijalističkog, a ni samo novog, demokratskog uređenja. Ako smo se i odrekli svih komunističkih praznika, a i antifašističkih, pa i Dana pobede nad fašizmom, srpski istoričari su u sveukupnoj turbulentnoj istoriji uspeli da se slože tek oko dva praznika koja su nesporna sa svih ideoloških gledišta: Sretenja i Vidovdana, koji su jedini novi državni praznici. Ali ideološki revanšizam ili diktatura “nultog časa”, kao revizija postojeće predstave prošlosti da bi se utemeljila i opravdala sadašnjost, dovela je do prokazivanja pojma ideologija tek u poslednjih dvadeset godina. S neprekidnim i žestokim obračunavanjem zapaljivih ideologija u odnosu na šta je uvreženo mišljenje da ideologija ne može biti afirmativan pojam. Time se rukovodeći, ovdašnji političari skloni populizmu, skandalozno su odlučili da podignu Spomen-park žrtvama ratova 1990. do 1999. godine u Beogradu, koji bi trebalo da je ideološki neopredeljen. Paradoks takvog spomenika već je u tome što su žrtve tako širokog pojma i deca poginula u NATO bombardovanju, kao i Arkanovi Tigrovi čija je uloga u ratovima više nego sporna. Simbole koje želi da ustoliči, ovdašnja vlast tako unapred osuđuje na propast. Kralj Aleksandar bar je bio zanesen idejom jugoslovenstva kada je 1934. godine prisustvovao rušenju srednjovekovnog grada Žrnova na Avali, da bi na tom mestu podigao spomenik Neznanom junaku. Po umetničkom rešenju Ivana Meštrovića, u obliku mauzoleja, sa karijatidama koje predstavljaju žene obučene u narodnu nošnju iz svih jugoslovenskih krajeva. Danas je čak i taj impozantni spomenik zapušten. Spomenika koji svedoče o periodu borbe protiv fašizma u Beogradu ima 640, a 13 je proglašeno zaštićenim kulturnim dobrom. Wihova skrnavljenja u Zavodu za zaštitu spomenika objašnjavaju time što spomenici antifašističke borbe nisu izuzetak u skrnavljenju koje je poslednjih godina uzelo maha na svim spomenicima kulture. Brzo zaboravljanje nasleđa se u teoriji danas objašnjava još i ubrzavanjem istorije. Događaja koji se mnogo brže smenjuju i menjaju pravac danas nego pre dva veka. Ali u rasponu od ta dva veka Srbija je karakteristična po tome što je ratovala deset puta, a na vlasti se smenilo sedam dinastija i državnih elita. Od 1835. do 2006. godine promenjeno je 11 ustava, a granice su menjane deset puta od ustaničke Srbije do Jugoslavije. Državno-pravni okvir promenjen je sedam puta: od kneževine, preko SFRJ, do Srbije, a politički sistem menjan je od orijentalne despotije preko parlamentarne monarhije i komunizma do parlamentarne demokratije. Tri puta je za to vreme okupirana, tri puta oslobođena, Beograd je pet puta bombardovan, a svi vladari osim kneza Miloša i Josipa Broza su ubijeni ili nasilno uklonjeni s vlasti. Tako dramatični podaci vekovima su bivali opravdanje vladarima da se pozovu na nultu tačku i revanšizam sa svojim prethodnicima. I gotovo nikada prethodni praznici i spomenici nisu služili kao afirmacija novih vrednosti. Istoričari su složni da bi danas, kada se celi svet okreće borbi protiv fašizma, Srbija mogla da se pozove na 27. mart kao dan ustanka protiv fašizma, smatrajući da srpski narod zaslužuje da ne bude izostavljen svaki put kada se podseća na podvige borbe protiv Nemačke. Susedi su odavno prevazišli takve dileme, a čak i usred Berlina, istina tek 2005. godine, podignut je spomenik Jevrejima ubijenim u Drugom svetskom ratu. Svoje dileme sa komunističkim nasleđem neki su rešili tako što su otvorili spomen-park sa svim spomenicima antifašističkim borcima, poput Budimpešte. Neki, poput Litvanaca i Estonaca, koje spomenici komunistima podsećaju na sovjetsku okupaciju, izmestili su ih sa glavnih trgova. Oni čije posleratne traume nisu ostale tako snažno urezane ili ih nije ni bilo, sačuvali su spomenike, simbole antifašističke borbe netaknutim u Parizu, Londonu, pa čak i Pragu i Varšavi. Ruski predsednik bio je nedavno ponosan da u Moskvi na svetskom nivou organizuje Dan pobede i podseti na sva stradanja crvenoarmejaca širom Evrope, a ujedno i skine teret zbog njihovih potonjih nedela. Qubomir Zečević, zamenik predsednika Saveza udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata, kaže da “oslobodioci” neprekidno osećaju revanšizam. “Sa stanovišta istorijske objektivnosti nije dopušteno izjednačavati one koji su se borili protiv okupatora četiri godine i one koji su to činili u kratkom periodu samo na jednom delu teritorija, u zapadnoj Srbiji. To je dugoročna politika koja se nije zaustavila samo na rehabilitaciji Ravnogorskog pokreta, nego je vidljiva u revidiranju knjiških fondova u bibliotekama, promenama naziva ulica i trgova, rušenju i skrnavljenju spomenika. A kulminira u izmenama zakona o socijalnoj zaštiti boraca, kojim se legalizovala teza o postojanju dva pokreta otpora”, kaže Zečević. Ako nešto dobro može da proizađe iz istorijskog revanšizma, to bi mogla biti mogućnost da se posle pada jedne ideologije u istorijskim čitankama nađu makar i probrani podaci iz istorije pre te ideologije. Da danas uvidimo da se nešto dešavalo i pre 1945. godine, a za još pedeset godina možda i da se tih četiri godine Srbija borila protiv fašizma. S vremenskom distancom, međutim, teško je poverovati da će deca na Kosovu, baš kao i danas, učiti da su Balkanski ratovi bili oslobodilački. Za njih se oni interpretiraju kao “najnepravedniji u istoriji”. Baš kao što Nemačka i Francuska uprkos saglasnosti i prevazilaženju večnog neprijateljstva 1950. godine, nikada neće na isti način interpretirati vekovne međusobne sukobe. Te “dozvoljene” granice razlika u čitanju istorije opravdavaju se nacionalnim interesima i onda kada se čini da idu na uštrb sopstvenog naroda. Kao kada Rusi posle pola veka priznaju ubistvo nekoliko hiljada poljskih oficira u Katinu 1939. godine. Ali odricanje od učešća u borbi protiv osvedočenog zla izgovarajući se demokratijom koja ne bi ni trebalo da je u raskoraku sa antifašizmom, neobjašnjivo je. Objašnjavajući moderni fašizam i neonacizam kao ozbiljnu pretnju modernom dobu, Umberto Eko je kazao: “Narod nije ništa drugo do jedna teatralna fikcija. Kao dobar primer kvalitativnog populizma nije nam više potrebna Piazza Venezia u Rimu ili nirnberški stadion. U budućnosti nas čeka jedan televizijski ili internet-populizam u kojem će emocionalna reakcija neke odabrane grupe građana biti prihvaćena kao glas naroda.” Rukovodeći se kratkoročnim ciljevima dok se sklanja od spomenika prošlosti, ovdašnja politička i intelektualna elita bi tako mogla doći u situaciju da joj u borbi protiv takvog fašizma ne pomogne ništa drugo do Adornov metod “militantnog podsećanja na zlo”. Dragana Perić Doprinos suseda Čak i Hrvatska, u kojoj se beleži najveće razaranje spomenika u istoriji, uspela je da se deklariše kao borac protiv fašizma donošenjem zakona kojima se isticanje fašističkih simbola strogo kažnjava. Devedesetih je, naime, u Hrvatskoj uništeno između dve i tri hiljade spomenika antifašističke borbe, podignut je spomenik ustaškom prvaku Juri Francetiću, koncert tamošnjeg domobranskog pevača Tompsona, sve sa ustaškim simbolima, prenosila je državna televizija, ali se zbog deklarativnog određenja protiv fašizma predsednik Stjepan Mesić našao pozvanim da za Tajms objasni svu veličinu i sjaj antifašističke borbe u maloj Hrvatskoj. Iako je 9. maj ponovo uspostavljen u Sloveniji, između ostalog jer se osim kao Dan pobede slavi i kao jedan od datuma uspostavljanja Evropske zajednice, susedi su zadržali i Dan ustanka kao državni praznik, kao i 27. januar kao Dan sećanja na žrtve holokausta. “Ražalovani” generali Ishitreno odricanje od tekovina komunizma, a time i antifašističke borbe, najočiglednije je u neprestanim promenama naziva beogradskih ulica i trgova, pred kojim su se gradske vlasti postidele kada se ruski predsednik požalio na zaboravljene crvenoarmejce. Narodni front, jedinstven naziv za sve antifašističke frontove u svim zemljama u kojima su oni postojali, u Beogradu je, na primer, preimenovan u Ulicu kraljice Natalije, krajnje efemerne političke ličnosti. Ako je davanje naziva ulicama negde i opravdana, kao u slučaju Altininih 40 ulica, nazivi ulica koje su izgubili ruski generali nisu dobili veći smisao preimenovanjem. Generala Ždanova postala je Resavska, a Maršala Tolbuhina Makenzijeva. Baš kao što je od Lole Ribara postala Svetogorska, a Moše Pijade Dečanska. General Vladimir Ivanovič Ždanov jedan je od predvodnika beogradske operacije oktobra 1944. godine. Odlikovan je Ordenom narodnog heroja Jugoslavije za učešće u oslobađanju Beograda, a poginuo je 19. oktobra 1964. u avionskoj nesreći na Avali, gde mu je podignut spomenik. Fjodor Ivanovič Tolbuhin predvodio je akcije oslobađanja Mađarske, Bugarske i Jugoslavije, a umro je već 1949. godine. Jedini viđeniji crvenoarmejac koji i danas ima ulicu u Beogradu je Sergej Semjonovič Birjuzov, koji je učestvovao u oslobađanju Jugoslavije i Bugarske, potom preuzeo komandu nad sovjetskom misijom u Bugarskoj, a proglašen je i maršalom Sovjetskog Saveza. Poginuo je, takođe, na Avali, a u istorijskim spisima mu se ne pripisuju ništa veće zasluge u oslobađanju Beograda nego prethodnoj dvojici. Fašizam naših dana Današnje fašističke struje nisu svojstvene samo Srbiji, pa čak ni samo bivšim jugoslovenskim republikama, nego celom svetu. Ali sa različitim motivima i u različitim vidovima. Zapadnoevropski su proizvod globalizacije i otpora nezaposlenog domicilnog stanovništva prema zaposlenim doseljenicima. To je takozvani etnokratski liberalizam – prihvatanje načela liberalizma, ali samo za neke etničke grupacije (aparthejd) i prihvatanje globalizacije, ali ne i globalizacije kulture. U osnovi balkanskih neonacističkih pokreta je neizostavni antikomunizam i prenaglašeno pokajanje prema toj ideologiji. Tako je u zapadnoj Evropi fašizam stigao odozdo, baš kao i u Hitlerovoj i Musolinijevoj verziji. Iz nezadovoljnog srednjeg sloja. Dok je u eksjugoslovenskim republikama nametnut odozgo, kao politička instrumentalizacija prošlosti.