Kad je Sunce bilo bog

Monumentalne skulpture od rečnog oblutka sa preistorijskog lokaliteta Lepenski vir izložene su ponovo, posle 25 godina u prostorijama Narodne banke Srbije, na Slaviji (Nemanjina 17). Lokalitet je već posle otkrića Dragoslava Srejovića, 60-ih godina prošlog veka, postao jedno od najznačajnijih preistorijskih lokaliteta srednjeg Podunavlja, pa i čitave Evrope. Prema rečima Srejovića, ovo otkriće promenilo je shvatanje o tome da su jedini kulturni centri i kolevke civilizacije bile na Levantu i u Anadoliji i da su srednje Podunavlje i Đerdap bili potpuno nesavladiva prepreka za preistorijskog čoveka. Qubinka Babović, autor izložbe i dugogodišnji saradnik Srejovića, ovaj put skrenula je pažnju novim, skoro revolucionarnim pristupom tumačenja religijskog konteksta preistorijskih skulptura. Nakon niza godina proučavanja prikazala je skulpture ne kao slučajno, ovlaš napravljeno delo primitivnog preistorijskog čoveka, već kao smisleno umetničko i religijsko delo ljudskog bića koje na jedan dubok i intelektualan način poima svet oko sebe i time postavlja mnoga pitanja o tempu evolucije čovekove svesti. Tumačenjem religijskog konteksta, koji je do detalja interpretiran i arheološki, materijalno dokazan na jedan jasan i nedvosmislen način, takođe se pokreće i pitanje starosti i suštine odnosa boga i čoveka. Promene koje su se odigrale pre oko 9.000 godina svedoče o izuzetno razvijenom društvenoj organizaciji i religijskoj hijerarhiji, vidljivoj u jako dobro očuvanim osnovama kuća-svetilišta u obliku kružnog isečka, u kojima se živelo, ali tako da je svaki deo dnevnog, profanog života bio podređen kultu. To je najstarija sačuvana sakralna arhitektura i monumentalna skulptura Evrope. Oblast Đerdapa prvi put je naseljena negde oko 350.000- 250.000 god. p.n.e. kada su se u njoj naselile lovačko-sakupljačke zajednice Transilvanije i Južnih Karpata i sa sobom donele svoju tradiciju. Alatke iz ovog perioda bile su izrađivane od rečnih oblutaka. Lovac i sakupljač sa Đerdapa iz izvesnih razloga bio je fasciniran rečnim oblucima, kamenjem koje je hiljadama godina pre njega oblikovala voda, i obrađivao ih je na specifičan način u cilju što većeg očuvanja njegovog prirodnog oblika. Još čudnije i mističnije su na njega delovala nalazišta rečnih oblutaka daleko od rečnog korita. Već tada, iz te prvobitne fascinacije oblinom kamena, stvorila se osnova za razvoj religije. Na temeljima ove tradicije tokom promenljivih klimatskih uslova nakon poslednjeg glacijalnog perioda Virm (Würm), nastaće jedinstvena kultura Lepenskog vira. Pojava čoveka i prvih ljudskih zajednica na planeti poklapa se sa završnom fazom poslednjeg zabeleženog ledenog doba, kojem naučnici vremenski pripisuju prvo i najstarije razdoblje ljudskog postojanja, a to je paleolit ili starije kameno doba. Završetak ledenog doba i potpuna promena klime i izgleda Zemljine površine, kako geografski, tako i u vezi s florom i faunom, imalo je veliki uticaj na život tadašnjih zajednica, samim tim i na đerdapsku zajednicu. Ona sada doživljava procvat u zaštićenoj mikrozoni, dok sve ostale oblasti trpe stalne promene klime i kolebanje tla, a samim tim i resursa. Zajednice Đerdapa sada u zaklonu klisura i planinskih masiva u okolini, žive u izobilju i stabilnosti. U ovim uslovima stvara se nova kultura, naprednija od ostalih koja će zavladati regionom. Kultura Lepenskog vira stara 9.000 godina je netaknuta i očuvana do detalja: religijski kontekst, umetnost, način sahranjivanja... Po tumačenjima Qubinke Babović, svetilišta imaju oblik kružnog isečka, a unutar njih je po strogom rasporedu simbolikom prikazano telo boga sunca: kameno ognjište kao njegovo telo oko kojeg su postavljeni znaci koji liče na slovo A predstavljaju zrake koje njegovo telo emituje, žrtvene ploče kao njegovi udovi i kamena skulptura božanstva na vrhu kao prikaz njegovog božanskog lika. Ispod podova svetilišta stanovnici su sahranjivali svoje mrtve u specifičnom položaju tako da odgovaraju isečku kruga. Ovde je očigledno reč o porodičnom kultu, kultu predaka, koji svojom genezom prelazi u kult o stvaranju sveta (poreklu sveta) i postaje, u svom zenitu, kult boga sunca, opšteg stvoritelja i izvora svega živog. Retko imamo priliku da nedvosmisleno i materijalno dokažemo ovako detaljno religijski, mitološki pa samim tim i nematerijalni kontekst jedne preistorijske kulture. Orijentacija svetilišta nije nimalo slučajna. Svako svetilište predstavlja kružni isečak, ali onakav da odgovara određenom periodu, odnosno delu kružne putanje Sunca tokom dana i noći. Ovakve konstrukcije može imati samo čovek koji dobro poznaje astronomski kontekst i geometrijski jasno i precizno razume putanju Zemlje oko Sunca. Posebno su naglašena ona svetilišta koja označavaju četiri bitne tačke na tom putu, a to su prolećna i letnja ravnodnevica i zimski i letnji solsticij. Samim tim jasno je da je ova civilizacija poznavala kalendar i da je godinu nesumnjivo delila na 12 meseci. Naglašena je još i najsevernija tačka koju Sunce (bog) tokom godine dosegne, a u tački presecanja sfera dana i noći nalazi se hram. Unutrašnjost svakog hrama je strogo određena i ima zasebnu simboliku i svaka predstavlja određeni period dana pa samim tim i lik boga na vrhu ognjišta se zavisno od toga menja. Način predstavljanja varira od mladalačkog lica, do mudrog i zrelog, ženskog prikaza i muške predstave boga. Lik je jedino i isključivo ljudski. Qubinka Babović smatra da mesto lika, glave boga u obliku skulpturnog prikaza, uvek je na zapadnoj strani ognjišta, na strani izlaska sunca. Glava nekada sa vratom, nekada bez njega, pronađena je na ukupno 17 lokacija. Wegov lik je danju nesaglediv, ali noću se on može videti. Skulpturne predstave prate i ovu činjenicu tako da svetilišta koja predstavljaju njegovu dnevnu putanju, imaju skulpture sa šematskim prikazom lika. Svetilište koje predstavlja letnji solsticij ima anikoničan i linearan lik, jer je tada sunce najjače (skulpture “Anikonična” i “Beli znak”). U već pomenutom svetilištu, koji predstavlja tačku spajanja sfere dana i noći, imamo pet skulpturalnih predstava boga. Svetilište je opisano kao mesto primirja i mesto “svete svadbe”, a ona je prikazana ženskom i muškom skulpturom na istočnoj strani ognjišta, skulpture “Praroditeljka” i “Danubius” – božanski par. Na severoistočnom ćošku “Praotac”, a na granicama jugoistoka i severoistoka simboli severa i juga, figure “Poslednji pogled” i “Vodena vila”. Još jedan bitan momenat je svetilište sa personifikacijama boga sunca i meseca, kao uslov stvaranja, tzv. mesečev žrtvenik. Ovi elementi poznati su i u mnogim drugim, kasnijim religijama. U okolini Lepenskog vira je na desnoj (srpskoj) strani Dunava identifikovano još četiri lokaliteta ove kulture sa istim umetničkim predmetima i stilom gradnje, a to su Padina, Vlasac, Hajdučka vodenica, Kula, dok je ne levoj (rumunskoj i bugarskoj) strani Dunava pronađeno još desetak lokaliteta od kojih su najznačajniji Alibeg, Ikoana, Razvrata, Skela Kladovei (Schela Cladovei), Korbovsko ostrvo (Ostravul Corbului), Veliko ostrvo (Ostravul Mare) itd. Odmah po završetku iskopavanja novembra 1970. godine, pristupilo se premeštanju čitavog lokaliteta stotinak metara severno od mesta na kojem se prvobitno nalazio. Ovoj tehnici zaštite pristupilo se iz razloga što je nadolazeća voda pretila da uništi ovako dragocene nalaze. Danas je lokalitet smešten na sigurnom odstojanju od razornih uticaja reke, a u muzeju “Lepenski vir”, neposredno pored samog lokaliteta, može se videti i raznovrstan pokretni materijal (koštane, kamene alatke, nakit ...). Precizno i detaljno sagledavanje sveta na geometrijskom, matematičkom, astronomskom, a onda i na duhovnom, religijskom i umetničkom nivou, uverava nas u visok nivo svesti i filozofski pogled na svet koji je vodio čoveka pre oko 9.000 godina. Sigurno je jedno, a to je da ovakvi nalazi ruše sliku o primitivnom preistorijskom čoveku sa kraja ledenog doba, postavljajući novu tezu o tome da li je nivo svesti tokom vremena rastao i koliko, i da li je čovek za 9.000 godina imao dovoljno vremena da dramatično proširi svoje vidike i napravi vidljivu razliku između “primitivnog” čoveka i savremene visokosvesne civilizacije, kakva možda više želi da bude, nego što to uistinu jeste.