Dar za otkrivanje tajni

U jednom tematu „Književne reči”, posvećenom tada mladom vanrednom profesoru Novici Petkoviću, stari beogradski, sarajevski i novosadski profesor Dragiša Živković napisao je da Novica Petković nije u vrhu srpske nauke o književnosti, već da je sam njen vrh. A profesor Živković se nije razmetao pohvalama. Taj vrh se za posljednju četvrt stoljeća mogao samo uvećavati. Od takvog čovjeka, od svoga redovnog profesora srpske književnosti XX vijeka, danas se oprašta Katedra za srpsku književnost i jugoslovenske književnosti. Profesor Novica Petković imao je izrazitu sklonost ka rasvjetljavanju tamnih mjesta u književnosti, jeziku i kulturi i odnjegovan dar za otkrivanje tajne. Wegova otkrića bila su metodološki utemeljena, analitički besprekorno izvedena, dokazno ubjedljiva, gotovo egzaktno provjerljiva. Tajna je najčešće u jeziku skrivena, u njegovim dubinskim slojevima zapretana, u kolektivnom pamćenju, u mitu koji kroz jezik zrači. Otuda Petkovićevo stalno interesovanje za jezik i usavršavanje u nauci o jeziku. Ovoga mladog Kosovca, ekavca sa najčistijim akcentom u Sarajevu, izabrao je profesor Jovan Vuković za asistenta, pa je on na Opštoj lingvistici i stilistici stasao do vanrednog profesora. Samo ono što je uradio na planu lingvistike dovoljno je za jedan život i jednu univerzitetsku karijeru. Ne znam u srpskoj niti u jugoslovenskoj nauci o književnosti čovjeka sa tolikom lingvističkom kompetencijom. Rano i dobro usmjeren na rusku i njemačku metodološku književno-naučnu i lingvističku misao, Petković je postao pouzdan posrednik među kulturama i vodeći metodolog. Da ništa drugo nije uradio nego što je preveo i iskomentarisao znamenite knjige Jurija Lotmana i Borisa Uspenskog, Petković bi zadužio srpsku nauku o književnosti. Krećući se u svojim metodološkim interesovanjima, od formalizma ka semiotici, Petković se razvio u semiotičara svjetskoga glasa i ugleda. Malo je u nas, ako ih uopšte ima, književno-naučnih opusa metodološki inspirativnijih od opusa Novice Petkovića. Formalizam ga je trajno vezao za istraživanje avangardnih poetika, a semiotika ga je dovela na trag teorije kulture kao sistema. Otuda Petkovićevo tumačenje Nastasijevića, i, posebno, Bore Stankovića u kontekstu balkanske i stare srpske kulture. Momčilo Nastasijević – pjesnik sav od tajni i tamnih mjesta, pjesnik maternje melodije, u kojoj su integrisani zvuci starog srednjovjekovnog pojanja, narodne poezije i iskustvo modernog evropskog pjesništva – bio je bogomdan za Petkovićeva istraživanja. Ne znam tekstologa, pogotovo srpskog, koji je odgonetnuo više tajni i proniknuo dublje u neki opus nego što je to učinio Novica Petković priređujući kritičko izdanje Momčila Nastasijevića. Pišući o srpskim pjesnicima XX vijeka, Petković je dao nacrt za jednu implicitnu istoriju srpske poezije i istoriju stiha u prošlom stoljeću. On je imao skiciranu i u fragmentima napisanu semiotički zasnovanu teoriju književnosti i nacrt za istoriju srpske književnosti XX vijeka. Čovjek, ipak, ima samo jedan, i to kratak život. Novica Petković je imao posebnu sklonost prema „raseljenim licima”, ne samo u književnosti, što je neodvojivo od ljubavi prema Crnjanskom i njegovim „lirskim epifanijama”. Danas, na dan Sv. Pantelejmona, nebeskog ljekara, koji ga je spasio od poniženja bolesti i nemoći tijela, na dan sveca koji neminovno budi svetogorske i svetosavske asocijacije na prve srpsko-ruske crkvene i književne veze, danas kada vraćamo Novicu Petkovića u njedra majke zemlje, koja mu je širokogrudi Beograd otvorio, sjećamo se Lamenta nad Beogradom Miloša Crnjanskog i želimo Beogradu, u znak zahvalnosti, da blista kao u Crnjanskovoj labudovoj poemi. Neminovne su asocijacije na Seobe i Roman o Londonu, na „raseljena lica”, jer je teško zamisliti ovu sahranu u zavičajnoj Donjoj Gušterici, kraj Lipljana, gdje se na Krstovdan veče, uoči Bogojavljenja, pred Sabor sv. Jovana Krstitelja, 18. januara 1941. godine, javio na svijet Novica Petković. Još teže ju je zamisliti u Prištini, gdje je maturirao; a nije je lako zamisliti ni u Sarajevu, gdje je diplomirao, doktorirao, predavao do 1983. godine i postao netko. Ne priziva tek tako Petković Roman o Londonu pri kraju knjige Slovenske pčele u Gračanici. Prepliće se ono što sanjamo i šta nam se događa. Kada mu je početkom osamdesetih Dragiša Živković ponudio profesorsko mjesto u Novom Sadu, prelazak je spriječio bosansko-hercegovački partijski vrh u dogovoru s vojvođanskim: „Načeli smo ga. Ostavite nam ga da ga dokusurimo.” Utočište je našao 1983. u Institutu za književnost i umetnost u Beogradu, gdje su iza njega ostale tri edicije, deset zbornika radova na projektu „Poetika srpske književnosti” i istraživački tim. Jedan od najboljih profesora bivše Jugoslavije devet godina je bio izvan učionice i Univerziteta. Opraštam se od Tebe, dragi Novice, u ime kolega sa Katedre za srpsku književnost i jugoslovenske književnosti, u ime generacija tvojih studenata od 1992. godine do danas, brojnih naših diplomaca, magistranata i doktoranada, u ime studenata i kolega sa Filozofskog fakulteta u Istočnom Sarajevu, gdje si nesebično obnavljao univerzitetsku nastavu; opraštam se od Tebe sa zahvalnošću za Tvoju službu književnosti i kulturi, jer su Tvoji časovi imali dostojanstvo i sabornost službe u crkvi. Nama ostaju Tvoje zebnje, pa Ti vraćam Tvoje riječi kao naše potonje riječi oproštaja: „Je li moguće da su nam se konci pamćenja toliko pokidali i pomračili da Kosovca – koji se kao prezime proneo širokim putevima srpske dijaspore – mirno možemo zvati albanskom rečju Kosovar, a Kosovku devojku Kosovarkom?” Osjećam na svojoj koži, kao i Ti što si, da „ništa nije, mislim, tako pogubno za srpsku kulturu kao hotimična ili nehotična separacija njenih pokidanih delova”. Zato Te na „strašnoj međi”, sa koje gledaš „na oba sveta”, pozdravljam s Tvojom mišlju na Tvoj zavičaj i na Tvoje i naše Kosovo i Metohiju: „Svi mi odveć dobro znamo da Kosovo nije ma kakav, nego početni prostor naše kulture, početni u starome, srednjovekovnom značenju: gde je nešto počelo, to mu je i počelo. Stara naša književnost, najvrsnije naše sakralno neimarstvo, nebrojene freske i ikone, dakle, znatan deo najkrupnije naše slikarske baštine, dole su nastali i dole će mnogo šta zauvek ostati. Na milost i nemilost neizvesne sudbine? Svakako. Ali mi ne smemo tajiti da to zavisi i da će svakim danom sve više zavisiti od naše spremnosti da čuvamo ono što se čuvati mora. Dabome (...) tek je deo srpske kulture na Kosovu, za koju mislim da je ne poznajemo ni u celini ni kako valja.” Čitavo Tvoje djelo, čitav Tvoj život, jeste vapaj za tim saznanjem.