O čudu slobode

U svim zapadnim ustavima osnovna prava su prava ličnosti, lična prava građana. Takođe se misli da se ona uvek izvode iz „najviše“ univerzalne pravne instance, ljudskih prava. Čuveni uzori su „Deklaracija nezavisnosti“ SAD iz 1776. i „Deklaracija prava čoveka i građanina“ prve Francuske republike iz 1789. godine. Time je, međutim, u ustavno pravo ušao jedan krajnje problematičan koncept. Obe „Deklaracije“ su, pak, religiozna ispovedanja u specifičnom smislu. Ispovedanje Amerikanaca glasi: „Mi smatramo očiglednim istinama da su ljudi stvoreni jednaki, i da ih je njihov Tvorac obdario neotuđivim pravima među koje spadaju život, sloboda i traženje sreće.“ Ništa drugačije se ne izjašnjavaju očevi francuskog ustava: „Nacionalna skupština priznaje i proglašava, u prisustvu i pod zaštitom Najvišeg Bića, sledeća prava i Čoveka i građanina: LJudi se rađaju i žive slobodni i jednaki u pravima.“ PROSVETITELJSKA RELIGIJA RAZUMA: U oba slučaja je merodavna bila prosvetiteljska religija razuma. Iako su njeni predstavnici bili kritični prema hrišćanskoj religiji otkrovenja, među njima je ipak bilo malo ateista. Većina njih se izjašnjavala kao sledbenici deizma, „teističkog verovanja razuma“, čiji se Tvorac poput savršenog časovničara, nakon što je pokrenuo svoju napravu, povukao iz svoje tvorevine. Deizam je pre svega bio raširen u Engleskoj, gde mu je bio blizak DŽon Lok, filozof koji je imao najviše uticaja na duh američkog ustava. U Francuskoj su ga zastupali Volter i Ruso, koji su bili filozofske preteče Francuske revolucije iz 1789. Deistička vera nije, međutim, nikad postala narodna vera, pogotovo što su Amerikanci, kao i Francuzi, ostali prevashodno verni hrišćanstvu na osnovu ukorenjenih tradicija. U oštroj suprotnosti prema istorijskoj beznačajnosti religije ovih ispovedanja, rodila se istorija iz njihovog državnog oblika: slobodne demokratije. Morala je, doduše, tokom čitavog 19. veka da se bori za svoje širenje u Evropi, gde su joj na kraju krajeva položeni duhovni temelji, a o smrtnoj pretnji od strane komunističkih i nacionalističkih diktatura u 20. veku da i ne govorimo. Utoliko se nespornije njena istorija iz sadašnjeg ugla čini kao pobednički pohod, čiji kraj se ni na koji način ne može predvideti. Ne bi se ipak moglo imputirati da je deističko verovanje prvih slobodarskih ispovedanja, koje se i dalje reflektuje u jeziku i u smislu teksta, prisutno u bilo kojem današnjem društvu sa ustavima ove vrste. Držati podalje ustavno pravo od natpozitivnih, odnosno religioznih pretpostavki, postalo je dosledno vodeći standard. Od tada, međutim, ostaje otvoreno pitanje o nosiocu prava osnovnih prava. S jedne strane zapadni ustavi, u smislu ovih uzornih ispovedanja, uzdižu čoveka kao njihovog nosioca. S druge strane, ona važe kao državno zajamčena prava građana kao ličnosti. Pri tom identitet pojma čoveka, koji se smatra kao da je razumljiv sam po sebi, i identitet pojma ličnosti predstavlja, međutim, neodrživu pretpostavku. Istina je da ona vodi računa o vladajućem ustavnom tumačenju, koje bi želelo da umakne religioznim implikacijama, ali to se dešava po cenu brkanja dva logički različita pojma. Ako se pojedinac definiše kao ličnost, što će reći po vlastitom imenu, onda je svako od svakog drugog sasvim različit. U pogledu na ličnost se uzima samo jedna posebnost koja nju karakteriše. Ako se pojedinac, pak, razume kao član roda, jednakost svih ljudi je ona osobina koja definiše. U tumačenju ustava se ipak nametnula teza o identitetu ličnosti zajedno sa tezom o identitetu čoveka. Time je, međutim, karakteristika ličnosti, njena jedinstvena posebnost, žrtvovana jednakosti roda. Shodno tome će se atributi ličnosti koji su u početku smatrani sakralnim, sada u ustavnom jeziku tumačiti naturalistički. Iz „nepovredivog“ će nastati bezuslovna zabrana ubijanja, jer je ono lično dostojanstvo koje valja smatrati svetim, a iz „neotuđivog“, što će reći sveto jezgro prava ličnosti, nastaće bezuslovno pravo na zaštitu u odnosu na državu. Biologizovanje ličnosti u savremenom zakonodavstvu u odnosu na zaštitu embriona, predstavlja najvišu tačku ovog pravnog naturalizma. Očigledno se veruje da mogu putem biološkog učvršćivanja da se zamene oni pravni atributi iz kojih dolazi sakralno značenje poteklo iz prosvetiteljske religije razuma. Uz pomoć pravnog naturalizma, u današnjoj etičkoj raspravi preti da padne u zaborav da je vrednovanje ličnosti atributom jedinstvenosti nastalo tek kao kulturno dostignuće Zapada. U istorijskoj perspektivi se atribut jedinstvenosti nalazi naime samo u sakralnom jeziku religija, kao ključna osobina bogova. Istina je da se ideja o ličnosti kao pravnom entitetu pojavljuje u zapadnoj kulturnoj istoriji već kod antičkih stoičkih filozofa, odakle je našla pristup u tradiciju rimskog prava. Ali tek sa širenjem hrišćanske slike o čoveku, ideja o ličnosti je postala i srž ove religije. Apostol Pavle, autentični utemeljivač hrišćanske vere, postavio je pojedinca, nezavisno od roda i socijalnog statusa u centar svog učenja o spasenju uz pomoć Isusa Hrista. To se produžilo i u vreme čitave hrišćanske epohe Evrope, u pogledu na akcentuiranje ličnosti, u slučaju, doduše, čistog religioznog odnosa. Ovu zapadnu tradiciju valja ipak videti kao osnovnu kulturno-istorijsku pretpostavku, ukoliko se želi da se razume zašto je ličnost istaknuta kao centralni pravni pojam prvih slobodarskih ustava. Takođe važi i tvrdnja da se ni u jednoj drugoj kulturi nikada nije razvilo nešto slično u pogledu pravnog nagrađivanja pojedinca kao ličnosti. Još neobičnije se čini ustavna garancija ličnih prava, ako se moderno društvo uzme realistički-sociološki u razmatranje. Ona iznosi zapravo neverovatnu pretpostavku da pojedinac može u masi da bude opažen kao nezamenjiva jedinstvena individua. Mnogo verovatnije je, upravo suprotno, neopažanje ličnosti u okviru modernog društva mase. Tako gledano, kritičari modernog doba mase, počev od Ortege i Gaseta sve do Benjamina i Adorna, morali bi imati pravo. Ali ga nemaju: sloboda ličnosti je, uprkos užasnim katastrofama, iznova oživela poput Feniksa iz pepela. OPASNOST OD NATURALIZMA: Sociološko-realističko gledište ipak razotkriva na kakvu tanku nit je okačena naša forma demokratije sa njenom osnovnom vrednošću slobode. Jer sloboda sme, prema zapadnom osnovnom shvatanju, da bude samo ona sloboda ličnosti. Ako je čak i u zapadnim društvima javna svest o ličnoj slobodi slabo izražena, moraju se sve nade usmeriti na normativno-etičku ulogu, koja igra ulogu pojma ličnosti u ustavu. Ali politički etos ličnosti će se dati održati samo ako se u tumačenju ustava zauzme za nesvodivost ličnosti: koncept slobodne pravne ličnosti je evropski kulturni produkt. Danas uobičajeno naturalističko antropologizovanje ličnosti – njena redukcija na biti čovekom – tome se u najjačoj mogućoj meri suprotstavlja. Ono pak negira ionako krajnje krhku tradiciju, koja ima da zahvali političkom etosu osnovnog pravnog priznanja svakog građanina kao ličnosti, sa svim individualnim slobodama. Neue Zürcher Zeitung Preveo i priredio DEJAN ANIČIĆ