Crvena olovka za srpske teme

Da li je Miroslav Krleža danas u Srbiji zaboravljen a njegovo delo skrajnuto? Na takvo pitanje, naravno, niko ne bi mogao dati decidiran odgovor. A da bismo se približili bilo kakvom suvislom objašnjenju, intelektualnu i spisateljsku gromadu koju je predstavljao Krleža morali bismo, po svemu sudeći, podeliti na dvoje: l) na Krležu – enciklopedistu i esejistu i 2) Krležu – pisca – beletristu. U prvom slučaju je izvesno: na njegov enciklopedijski angažman, čiji je proizvod osmotomna Enciklopedija Jugoslavije (EJ), u Srbiji je odavno bačena anatema. S pretenzijom da izražava preovlađujuće mišljenje nacionalne intelektualne elite, Dobrica Ćosić je još davno u svojim dnevnicima zapisao da “ideološki konzistorijum srpske kulture nije bio u ideološkim komisijama Saveza komunista na Novom Beogradu, nego u centralnoj redakciji Enciklopedije Jugoslavije u Zagrebu, kojom je suverenski, papski vladao Miroslav Krleža” i da je s tom redakcijom, u kojoj su “sedeli hrvatski frankovci, ustaški i proustaški intelektualci, antisrbi i ‘Jugosloveni’ titovskih svojstava i ciljeva” izvršio “ideološko prevrednovanje istorije i kulture srpskog naroda; oni su po svojim kriterijumima odlučivali i odlučili šta je napredno, jugoslovensko, socijalističko”. Zato je današnja sklerotična srpska enciklopedistika, nesposobna da sama proizvede nešto novo, odbacila ne samo ono što bi se, po prirodi funkcije koju je obavljao, moglo smatrati Krležinom participacijom u srpskoj enciklopedistici, nego i ono što su u EJ, pod njegovom dirigentskom palicom, proizveli mnogobrojni saradnici i urednici srpske, odnosno beogradske redakcije EJ. A kako stoje stvari kada je reč o Krležinom književničkom peru? Ni u tom slučaju, izgleda, ne mnogo bolje. Otkako nam je postao “strani pisac”, srpski izdavači više ne preštampavaju ni njegova beletristička i esejistička dela. U knjižarama ih više nema ni kao antikvarnih, a teško bi bilo reći bilo šta preciznije o tome koliko se čitaju ona što su se zadržala u kućnim i javnim bibliotekama. To je, međutim, tema koja nas ovog puta ne zanima. Naše interesovanje za Krležu danas je podstaknuto objavljivanjem jednog širokog izbora njegovih leksikografskih marginalija, priređenih prema građi iz zaostavštine čuvane u Nacionalnoj i sveučilišnoj knjižnici u Zagrebu. Taj izbor ili, kako napominje Vlaho Bogišić, zapravo zbirka Krležinih varijacija na različite teme, potaknutih predlošcima članaka za enciklopediju, štampan je u najnovijem broju “Kola”, časopisa Matice hrvatske. Kao glavni urednik časopisa, sa još dvoje saradnika, Bogišić deli zasluge i za nastanak i priređivanje ovog izbora. NJegov doprinos celom poduhvatu, tj. kompetentnost u njegovom sprovođenju, trebalo bi svakako povezati i sa funkcijom koju on danas obavlja u Leksikografskom zavodu “Miroslav Krleža”. On je tamo, s mesta dugogodišnjeg ravnatelja, u jesen prošle godine dospeo na samo kormilo Zavoda, postao je, naime, glavni ravnatelj. U uvodnoj belešci u časopisu Bogišić nas podseća da su ove marginalije, s celokupnom Krležinom zaostavštinom, po njegovoj vlastitoj želji, dvadeset godina bile zapečaćene i da sređivanje, sortiranje i korišćenje njih i svega drugog počinje s 2003. godinom. Susrećemo li se, dakle, ovde i sada, sa novim, nepoznatim Krležom? U najvećoj meri – da, iako su, u međuvremenu, pojedine marginalije već objavljivane, pošto su bile pohranjene na više mesta. Neke je, dorađivane u kraće ili duže eseje, objavio sam Krleža u časopisima i svojim knjigama. Kuriozitet je svakako nešto što se u “Kolu” ne spominje – da je jedan njihov manji izbor, sa nekim drugim dopunama, uz Krležinu saglasnost i asistenciju, još 1972. godine sačinio prof. dr Mate Lončar i objavio u čuvenoj biblioteci Ivana Čolovića “XX vek” pod naslovom 99 varijacija. Delovi marginalija koje ovde prenosimo iz časopisa “Kolo” predstavljaju Krležine komentare i kritičke opaske na priloge koje je za EJ spremala srpska redakcija. Na njenom čelu, kao glavni urednik, dok ga Krleža nije primorao (1966) da podnese ostavku i zamenio jednim generalom, bio je Marko Ristić a sekretar redakcije bila je Roksanda NJeguš. Prvo izdanje EJ, koje je redigovano Krležinom crvenom olovkom, i uz koje su nastale njegove marginalije, izlazilo je od 1955. do 1971. godine. Uz poslednje dve sveske (7 i 8) ti zapisi su, po Bogišićevom uvidu, gotovo sasvim izostali. Dosta više manastira Mnogi beogradski saradnici žalili su na Krležinu “crvenu olovku” kojom je prekrajao njihove tekstove pisane za EJ. Nije ih malo koji su zbog toga i odustajali od dalje saradnje. Lamentirajući zbog toga, uz tekst o Lukijanu Mušickom, zapisuje “generalnu napomenu”: “Sve uži sve beskrvniji krug beogradskih saradnika pretvara se polagano u pravu napast. Dr Miraš Kićović nije nam rekao ništa o Mušickom. (…) Jadni mi.” Uz neki drugi prilog, razgnevljeno negoduje zbog poplave tekstova o srpskim vojskovođama i knezovima, da bi mu prekipelo kada vidi da je za EJ predložen i tekst o srpskom manastiru Nikoljac: “Dosta više ovih manastira. Trebalo bi objasniti redakciji u Beogradu, da ne mogu imprimirati ovu vrstu tekstova...” Retko gde nije intervenisao, a i tamo gde to nije činio ostajao je nezadovoljan. Izuzetak je Ivo Andrić. Uz tekst o njemu dodaje: “Bogdanović Milan (autor – prim.S.D.). Ostavio bih kako jest.” Uz prilog o Dobrici Ćosiću zapisuje: “Ostavite Finciju tekst kakav jeste. Čovjek ga potpisuje.” Uz Jovanovića, Zmaj Jovu: “Šteta. Ostaje.” Tipične zamerke su poput ove na deo priloga o “albansko-jugoslovenskim odnosima”: “To je taj familijaran ton historiografskog seminara, gdje se slobodno priča o stvarima jezikom i stilom božićnih priloga beogradske štampe. Crvena olovka je na mnogim mjestima već podvukla taj ton, ali ga nitko nije izmijenio, I tako je ostalo. (...) Šta da se radi s tim tekstom? Da se pronađe novi autor, tehnički je neprovodivo. Prema tome da se štampa kakav jeste, sa točno naznačenim izmjenama i ispravkama.” Primedbi nije bilo na odrednicu Broz, Josip Tito već samo brige oko toga da li je tačno sve što se citira, posebno od Vladimira Dedijera, i nedoumica oko toga koje atribute pripisati njegovoj ličnosti da bi se “podudarili” sa pravim značenjem Titove “historijske” uloge. O Milovanu Đilasu napisano je “kao što je dogovoreno”. ARSENIJE III CRNOJEVIĆ, Radojičić D. Sp. Stilom i načinom ne pretjerano zanimljive novelete, u svakom slučaju preopširno pričanje, koje nije ni poetično, a nije ni principijelno, klati se sa jakim priklonom sentimentalno rodoljubive kantilene. Treba da se raspravi principijelno sa srbijanskom redakcijom da su sve invektive protivu katoličkoga klera, pisane na motiv “koliko li je stradavalo ovo naše slatko pravoslavlje od latinskih popova, od latinskog klera, od crkve uopće”, historijski—idealističke. One su materijalistički potpuno nemotivirane. Habsburška monarhija, jedna par excellence katolička satrapija, predstavlja principijelnu negaciju bilo koje varijante grčkoga pravoslavlja, pak prema tome i srpskog. Historijski gledano: antagonizam spram emigrantske mase koja se spasava na austrijski teren u XVII st. motiviran je isključivo feudalno–klasnim odnosima. Bjegunci sa juga od Save i Dunava spasavaju se pod grofove i barone kao slobodni građani, i feudum spram tih inostranaca odnosi se negativno i principijelan je protivnik svih njihovih autonomija na klasnoj bazi. Poslije uzmaka Turaka na jug od Save i Dunava, glavni razlog svih ustanaka i pobuna na austrijskoj granici leži više u pitanju kolonata, nego u pitanju pravoslavlja i katolicizma, latinska crkva tu je samo asistirala baronima i grofovima. BOŠKOVIĆ, NATALIJA. Bez obzira na napomenu Roksinu “prva i najbolja srpska balerina — nema političkih grehova”, ne ćemo je uvrstiti! Vrangelovka, ostala u emigraciji, djeluje u inostranstvu. NJena precizna tehnika i prefinjena osjećajnost, nježan lirizam i meka gipkost i t.d. ne će nas slomiti u toj odluci da se briše. CRNJANSKI, MILOŠ (Marko Ristić). Već na prvi pogled jasno je, da ovaj essadž M.R. valja temeljito skratiti. I, 2,3,4,5,6,7,8,9, kao prvi citat iz tekstova Crnjanskoga, može se brisati. Detaljni prikazi njegovih đačkih radova u Golubu, 10,11,2,13,14, isto tako nisu važni. Zatim 22, 23, 24 (njegovo poznanstvo sa Benešićem i t.d.) nevažno. VIII, 7–19, autobiografski elementi u obliku citata sa sentimentalnim prizvukom romansirane autobiografije, mogu se mirne duše brisati. Isto tako XI, 22, 23, 24, 25, i XII, 1–25, XIII 1–20, recenzija o Seobi — 40 redaka hipertrofirano. Skratiti ga za polovinu, a to će najbolje učiniti, mislim, Ujević, ako ga veseli. DOŽIĆ, GAVRILO. Stojadinovićev patrijarh. Međutim, kako je odležao u zatvorima 1941–45, ja bih ga ostavio. Za vrijeme diktature sve do svog izbora za patrijarha politički mračno lice. DRAINAC, RADE. Neke Ujevićeve evidencije stoje, a neke ne bih primio, ni što se tiče skraćivanja ni što se tiče stilskih izmjena. S obzirom na osjetljivost E. Fincija, da se članak vrati u predstanje sa direktivom da Roksa u saradnji sa E.F. svede članak prostorno, možda ne na 30 (u alfabetaru predviđenih) redaka teksta, nesumnjivo je nerazmjer. Bilo je dogovoreno, a beogradskoj redakciji skrenuta je naročita pažnja, da su naši alfabetarski okviri za nas u svakome slučaju važni, jer ne budemo li se držali okvira, ugrozit ćemo kostur gradnje. Prema tome, da se skrati na maksimum 70 redaka. Za pojavu Radeta Drainca 30 redaka u alfabetaru predviđenih, svakako je preuzak prostor, a naročito s obzirom na ostala književna imena, kojima posvećujemo nerazmjerno više prostora. Kao pojava u fermentaciji onoga perioda, Raka Drainac bio je svakako simptom, i njegov profil, ocrtan je po E.F., uglavnom dobro. DUČIĆ, JOVAN I, 14–15. “Ambasador u Budimpešti i Madridu”. Da li je bio ambasador ili poslanik? Legacije ili ambasade nisu jedno te isto. I, 22–23. “Klasična mitologija je jedino u čemu Dučić nije išao za Vojislavom Ilićem.” Ni to nije tačno. Zašto da nije išao, kad je išao. Boško Novaković prima sve imprimature beogradske redakcije, potpuno nekritički. Postavlja se pitanje: Može li se o Dučiću reći nešto što nije konvencionalna fraza, kao na pr. “deskriptivna lirika”, “osobni akcenti”, “presudni uticaj raznih poetskih individualnosti” i t.d. Među “ovim poetskim individualnostima” II, 7–8 spominju se kao ekvivalenti: Regnier, Samain i na kraju Ch. Baudelaire, a Regnier, Samain i Baudelaire, to su trideset i tri svijeta. Mnogo više od Baudelairea uticao je na Dučića Samain. Dučić kao “poklonik forme i cizeljer stiha i brusilac jezika i graditelj zvučnog savršenstva” — što radi? On “dostiže formalno savršenstvo lirskim akcentima, blistavim elementima upečatljivog sklada i suptilnom misaonom prodornošću i t.d.” Kad se govori o “majstorstvu riječi” ili o “stilskim finesama, “onda se o pjesniku, po pravilu, nikad nije reklo ništa. Što znači raspon između Vojislava i zakašnjelog parnasijanizma? Što znači Heredia kao konzervativni ideal arbitra Bogdana? Što znači Dučićevo lupetanje u Blagu Cara Radovana? Netko je sveo literaturu na minimum, a i bibliografija je samo à preu près. Šta će u toj literaturi IV, 25 M.K. Pogreb Jovana Dučića, kad to znači stopostotnu negaciju svega što su Jovan Dučić ili Boško Novaković ikada mislili ili pisali? II. Na napomenu br. 1, Ujević daje odgovor da (IV, 25) M. Krleža: Pogreb Jovana Dučića iz “Književne republike” treba da ostane kao citat u literaturi, što sam ja predložio da se briše kao pamflet. Ujević to motivira, zašto treba da ostane, a na sve moje napomene, da je članak nedovoljan, ništa! Šta da radimo sa tim člankom o tome Grofu Savi Vladislaviću–Raguzinskom, koji je u Pitsburgu 1943. štampao svoje knjige? Ovako ne može. DUŠAN, car. Mihailo Dinić nas je razočarao. Treba ostaviti tekst kakav jeste uz punu odgovornost samog autora. Jedna primjedba: I, 12,13, Dečanski šalje svoga sina Stefana “na bezbožne i pogane babune” (Bosance), “koje je pobedio”! Po čemu se vidi da su to bili Bosanci? To bi bilo sve. ENCIKLOPEDIJA KOD JUŽNIH SLAVENA (...)11 “Organizacijsko–redakcijski Stanojevićeva enciklopedija nije bila na visini”, da se briše. Vidi se iz konteksta, koji je kritički objektivan (ili to hoće da bude), da nije bila na visini. Prema tome, predlažem da se prestilizuje: Kako je redaktor bio više sakupljač članaka nego arhitekt djela, javlja se u enciklopediji nerazmjer u tretiranju materije, neujednačenost podatka, hipertrofija u određenim granama nauke i javnog života. Uza sve navedene nedostatke, ova enciklopedija kompendij veoma često dobrih i informativnih rasprava, podaci su u golemoj većini provjereni, suradnici dobro izabrani, većina prikaza na naučnoj visini, pa sve do sada Stanojevićeva enciklopedija, i t.d. GARAŠANINOVO NAČERTANIJE I, 19–21. Jedna parafraza osnovne Garašaninove teme u redakciji Vase Čubrilovića tu je “prekrižena” po M.U. Ja bih to Garašaninu i Vasi Čubriloviću ostavio, jer ako u Garašaninovom Načertaniju uopće ima neka zdrava koncepcija, onda je upravo ta, da će balkanski narodi na ruševinama carstva otomanskog izgraditi svoje nezavisne države, ako se vlastitim snagama oslobode. GAVRILOVIĆ, MILAN. Srpska redakcija predlaže da članak ostane nepotpisan! Znači, potpisuje ga CR. A kad ga već potpisuje CR, trebalo bi reći, da je bio čovjek kapidžika, siva eminencija, koja je iza kulisa kao kraljev doušnik i informator, preko svojih tajanstvenih veza, igrala krupnu političku ulogu. Što se tiče njegovog moralno–intelektualnog profila, Milan Gavrilović stoji pod znakom zagonetnog pitanja. Kad se već govori o tome da je “bio i član emigrantske vlade u Londonu” (I, 10), trebalo bi o toj njegovoj ulozi nešto konkretno reći. Ta je vlada izricala masu smrtnih osuda. Svesti to na formulu da je “po svojim uskosrpskim konzervativnim shvatanjima i u emigraciji vođa srpske građanske desnice”, suviše je obazrivo i zaobilazno! Bio je reakcionar i šoven i to dosljedan i kao političar i kao urednik Politike. GROL, MILAN (...) To samo ilustruje, što je već o Milanu Grolu rečeno. Nije on bio nikakav (IV/9) “najizrazitiji propagator buržoaske parlamentarne demokratije”, nego najtipičniji zbunjenko i lovac u mutnom. Veliki kombinator i vječiti mladoženja među parlamentarnim proscima, koji čezne za portefeuilleom ma koje partije, samo da omasti brkove u svatovskoj čorbi. Za čitave svoje karijere, trajno je očekivao milost oko kapidžika. Te je dinasta karađorđevićevac, te je republikanac, te učestvuje na platformi zagrebačkog kongresa intelektualaca, rojalista i centralista, te je opozicioner, te nije federalista, ali jeste za sporazum, te je ministar prosvjete oko skupštinskog atentata, te je u Simovićevoj vladi i u emigrantskim vladama, i na kraju, i t.d. i t.d. Sve to što se s njime zbivalo od 7. III. 1945, može da se briše. Svi naši prikazi pojedinih političkih ličnosti ne vrijede mnogo. ILIĆ, VOJISLAV ML. Predlažem da se I/12–15 briše. “Nije se ustručavao da bude i običan “dvorski pesnik”. Ubio je svoju ženu iz ljubomore...” O dvorskom pjesništvu uopće, kad se o njemu govori s prezirom iz uzvišene retrospektive, trebalo bi i nešto reći. Tko već nije bio “dvorski pjesnik” u posljednjem periodu vladavine Obrenovića ili Karađorđevića. Budemo li sve dvorske pjesnike žigosali kao “dvorske pjesnike”, trebat će više od 80% naših pjesnika svrstati u tu grupu. Prema tome, neka se to briše. ISAKOVIĆ, ANTONIJE. Nije napisao mnogo, ali spada relativno među najtalentovanije beletriste poratnog perioda. Predlažem da ostane. JELENA, žena cara Dušana. Da ostane! Da Roksa pita Dinića što znači II/2 godišnjak “Sloge”, London 1956, 35–49. Kakva je to emigrantska publikacija koju ovdje Dinić citira i zašto? Jelena, žena kralja Uroša. Briše se. JOVANOVIĆ, SLOBODAN. “Pravni pisac, istoričar, književnik i političar”. ?? Dovoljno: istoričar. I/5–6. “U politički život ušao tek 1939, kad je učestvovao u osnivanju šovinističkog srpskog kluba i bio njegov predsjednik.” Teško je zamisliti da bi netko postao predsjednikom jednog političkog “kluba”, a da nije kod toga učestvovao u osnivanju. “U politički život ušao tek 1939”... Ne će biti da je tako, jer je bio trajna kombinacija takozvanih vanstranačkih ili generalskih kabineta već oko krize P.P. vlade godine 1925. pa sve do 1929. Znači li to da se nije bavio politikom ili da je “u politički život ušao tek 1939”? I kako bi mogao postati jedan od inicijatora i ideologa toga kluba, da se nije bavio politikom. Bavio se čovjek politikom, u najmanju ruku dvorskom, i kao “istoričar” i kao “književnik i političar”. Uopće: političar, koji je ušao u politiku tek 1939. kad mu je bilo ravno 70 godina. I/11–16. “Ta vlada je pružila moralnu podršku četničkom pokretu na čelu sa Dražom Mihajlovićem” i t.d. Nije se radilo samo o moralnoj podršci i u materijalnoj pomoći u “spremi”, nego i o formalnom imprimaturu i potpisivanju smrtnih osuda iz Londona i t.d. (...) II/20. “U docnijim godinama — pod uticajem marksizma” i t.d. Uticaj marksizma kod Slobodana Jovanovića, u čemu, kada, gdje? Zvuči artificijelno, a prije svega netačno. O marksizmu izražavao se trajno kao najprosječniji, sociološki neobrazovan filistar. Marksizam je za Slobodana bio i ostao bauk, te su mu se tresle gaće pred marksizmom, kao Zdenki Smrekarovoj, popu Kerubinu ili Dežmanu. Sve je to rog za svijeću. Kakvo priznavanje “ekonomskih činilaca”? Kakvo “približavanje sociološkom metodu (1930–39)”? I to upravo 1939, kada organizuje i kada postaje predsjednikom Srpskog kluba sa Dragišom Vasićem. (...) III/6–9. “Tako je dao velike i dokumentovane studije o vođama Francuske revolucije” i t.d. “o Svetozaru Markoviću, Peri Todoroviću” i t.d. Treba vidjeti te studije, da se ocijeni prava metoda, i to još “sociološka” toga historičara, koji je bio “umjetnik”. NJegova studija o Svetozaru Markoviću sasvim je neuspio pokušaj da se Svetozar Marković retušira na ništicu. O Peri Todoroviću pisao je kao pamfletista, a i spram Svetozara je kratkovidno i zagriženo nepravedan. Izvrće fakta i smisao tih fakata. (...) KARAĐORĐE. Boljeg članka dobiti ne ćemo. Hiperdimenzioniran, više od 400 redaka. Predlažem da ostane. Pitanje je tko će obraditi ustanak, ove se dvije teme povezuju. KARAĐORĐEVIĆI. Što je sa Pavlom Karađorđevićem — princ–regentom, sinom kneginje Demidove? Ovako ne može. VI/23–24. Nije Aleksandar rušio Pašića “koji mu se bio nešto lično zamerio” i t.d. Bili su to sasvim drugi motivi o kojima se ovdje uopće ne govori. VII/5–12 može se mirne duše brisati. Takvih narativnih partija ima na svakoj stranici i više. Sve je pisano a peu pres, kao na primjer VIII/10–11 “A. je 6.1.1929. ukinuo prividno demokratski Vidovdanski ustav i zaveo svoju monarhofašističku diktaturu” i t.d. Niti je taj ustav bio “prividno demokratski”, niti je monarhistička diktatura zavedena tek 6.1.1929, jer se to iz teksta (VII/15–19) jasno i vidi, kad se tvrdi da su sve vlade SHS padale u dvoru, a ne u parlamentu. VIII. Namjesništvo nije obrađeno kao posebna jedinica sa Pavlom na čelu. IX/5–19 mirne se duše može brisati i svesti na fakta. Članak uglavnom može da ide uz generalnu ogradu, da zapravo ne odgovara svrsi. Bude tako jedna dinastija, pa vlada, pa nestane, pak se onda ni u enciklopediji o njoj ne govori ništa, kao da je nije ni bilo. Imamo, na primjer, Božidara: sveli smo ga da mu je građanski poziv bio “likovni umetnik, pripovedač, putopisac i umetnički kritičar”. Sad na kraju ne znamo ništa, ni o čovjeku, ni o umjetniku ni o umjetničkom kritičaru. Preživio ga portret Marije Baškirceve i trebalo bi vidjeti što Marija Baškirceva govori o svome modelu u svome dnevniku. Za jednoga princa, to je svakako zanimljivo, a kad ga već spominjemo, trebalo bi ga i prikazati. Aleksandar. Sve vrvi od narativnih partija, kao na primjer: “rušio je Pašića” “koji mu je bio nešto lično zamerio”... Kao da pišemo na mjesečini jedne sasvim zaboravljene i davno već izumrle planete. Pak valjda su bili motivi tog Pašićevog obaranja sasvim drugi od neke subjektivne zamjerke, o kojoj se, nota bene, ovdje uopće i ne govori. “A. je 6. 1. 1929. ukinuo prividno demokratski Vidovdanski Ustav i zaveo svoju monarhofašističku diktaturu” itd. Niti je taj ustav bio prividno demokratski niti je monarhofašistička diktatura zavedena tek 6. 1. 1929, jer se to iz teksta jasno i vidi, kad se tvrdi da su sve vlade od 1918. do 1929. padale u dvoru, a ne u parlamentu. Osim toga, tvrditi da je diktatura kralja Aleksandra bila “monarhofašistička”, u punome je protuslovlju sa posmrtnim kultom njegove historijske ličnosti, kada je uzdignut na pijedestal kralja–mučenika, koji je pao u borbi protivu fašističkih elemenata?? Pavle, koga apostrofiramo kao “Kneza namesnika”, a sami ističemo njegovu fatalnu ulogu kao Regenta–Samozvanca. Po Ustavu i po pozitivnim zakonima bio je jedan od trojice kraljevskih namjesnika, a svoju titulu “Knez–Namjesnik” lansirao je sam s očitom namjerom da ozari svoju regentsku karijeru s autokratskim pridjevom. Da je “za vreme rata prebegao u inostranstvo u Englesku” itd. ne odgovara činjenicama. Bio je po Englezima interniran na Mauritiusu, i prema tome potpuno nepouzdan, iz savezničke perspektive. KRUŠEVAC. Tekst Milana Kašanina III/12–25, IV/1–13 da se skrati. Ovo kašaninsko trućanje da se svede na stvarnu osnovu i da se tako njegove, do zla boga dosadne, patetične, rojalističke tendencije sa realnom strategijom dobijanja na retcima reduciraju na normalne razmjere, kako slijedi: III/18–19, III/20–21. (...) MARKOVIĆ, OLIVERA. Predlažem da ostane kao što je napisano. Marković Olivera svakako spada među najmarkantnije pojave na pozorišnim daskama beogradskim. NJen je raspon zaista širok, a mi smo, u okviru naših prikaza, glumački nerazmjerno manje važnim pojavama posvetili često mnogo grlatije recenzije. MAUZOLEJ (...) “Interijer”?? Kako ćemo ga pisati? Prije svega nije interijer nego enterjör. Vidim po pravopisu da ga tako piše “interijer”, svakako glupo. (...) Avala bi mogla da bude svrstana pod pojam mauzoleja, ali NJegošev grob nikako, jer se ne podudara ni sa našom vlastitom definicijom da je “mauzolej monumentalna grobnica”. Meštrovićev mauzolej NJegošu bit će mauzolej, ukoliko ga uopće bude, što bi svakako bilo bolje da ga ne bude, jer je jezivo glupav!! I mnogo košta! MEŠTROVIĆ IVAN (...) O koncepciji Vidovdanskog Hrama i o tome kako je došlo do “osnovne koncepcije toga hrama” rečeno je sve što treba da se kaže već u mome eseju o Ivanu Meštroviću: “Ivan Meštrović vjeruje u boga” (Književnik, 1928). Vidi tamo citirani tekst Iva Vojnovića iz predgovora kataloga Zagrebačke izložbe “Nejunačkom vremenu uprkos”, 1910. Tamo je rečeno, naime, da je čitava galerija kipova iz ciklusa vidovdanskog bila već izložena na Meštrovićevoj bečkoj izložbi, koju je priredio još kao đak bečke Akademije umjetnosti, a svi ti “junaci” i sve te “udovice”, kao što se iz kataloga te izložbe vidi, tamo su bili eksponirani pod simboličnim naslovima “Udovica”, “Udovice”, “Lik ratnika” itd. Ivan Meštrović ih je pod sugestijom Iva Vojnović a i njegove “Majke Jugovića” prekrstio za zagrebačku izložbu u “Vidovdanske simbole”, što je, uostalom, bilo njegovo autorsko pravo, ali se time ipak dokazuje genetički, da nisu bili zamišljeni kao vidovdanski simboli. Sve se to dovodi u vezu sa “Meštrovićevim protuaustrijskim stavom, koji s umjetničkog područja prelazi na političko”. Taj stav kao umjetnički stav bio je kao što se vidi iz kataloga prve njegove izložbe potpuno apolitički, a ovako se površno i apstraktno ne bi trebalo pisati, jer se time vrši namjerna ili nenamjerna dezinformacija. Iz motiva trebalo bi objasniti kako je došlo do toga da su hrvatski umjetnici (Medulićeva grupa) izložili u srpskom paviljonu. Nije bila njihova namjera da demonstriraju apriori antiaustrijski, ali kad im madžarska vlada nije dopustila da izlažu u Rimu kao samostalna hrvatska grupa, a kad im je srpska vlada stavila svoj paviljon na raspoloženje, oni su se kao artisti odlučili za srpski paviljon, što je bilo samo po sebi logično. Taj “Meštrovićev protuaustrijski stav” ili “ovo sudjelovanje u srpskom paviljonu u Rimu” ne “zacrtava pod bogom ništa, jer taj protuaustrijski stav sa čitavim balastom vidovdanske mistike predstavlja jednu artističku improvizaciju, koja će tek sticajem okolnosti godinu dana kasnije 1912, u vezi sa srbijanskim pobjedama u turskom ratu, poprimiti oblik vidovdansko mistične, proročke vidovitosti. (...) MIHAILOVIĆ, DRAGOQUB (DRAŽA) I/1. Da se provjeri i navede rod oružja. “Pukovnik u vojsci predratne Jugoslavije”. Kakva je to vojska? On je vjerojatno bio oficir i u kraljevskoj srpskoj vojsci. I/3–8. Trebalo bi sve prestilizovati. “Za ustanka 1941. organizator i komandant četničkih odreda.” Kakvog, kojeg, kada i gdje? Tako je stilizovano kao da su četnički odredi digli ustanak. Slijedeća formulacija u potpunoj kontradikciji sa gornjom tvrdnjom: “Odlučan protivnik borbe protiv okupatora” i t.d. I/9–21 da se reducira na fakta. NEMANJIĆI Nemanjida — tabu! Treba svakako donijeti i genealogiju, jer ih donosimo o mnogo manje važnim klanovima, da ne kažem dinastijama. OBRADOVIĆ, DOSITEJ. Pitam se ponovno tko redigira olovkom ne potpisujući se? Predlažem da se ovaj tekst o Obradoviću štampa kakav jeste, na punu odgovornost Beogradske redakcije, koja ga je signirala. Ne vrijedi baš ništa, a da ga ovdje prerađujemo, nema smisla. PETROVIĆ, NJEGOŠ. Nisam čitao i neću! POPOVIĆ, PAVLE. To što je predviđeno 50, a napisano 72 reda, ne bi bilo tako tragično, da je samo približno točno. Sve što se moglo ili trebalo reći o tom čovjeku, rekao je pisac ovih redaka, ali to, dakako, ne može biti štampano u ovoj enciklopediji, koja je sva konvencionalna i prema tome više–manje pretvorljiva. To kako je Pavle Popović predavao hrvatsku književnost, posebno je poglavlje. Bolje dobit ne ćemo. Šta je sa Popović Bogdanom, koji je bio “nadarenost retka, napisao dosad dva do tri — početka”...?? PRODANOVIĆ, JAŠA. O Jaši Prodanoviću znao bi pisac ovih redaka progovoriti sasvim drugim tonom. U ovim apologetskim perspektivama čovjek trajno ispada kao Katon. Međutim, spadao je u politički dokone popove, koji je cijeloga vijeka krstio jariće. Trla baba lan... Sve je najispraznija fraza. Ali ako su Marko Ristić i Roksanda NJeguš imprimirali ovaj tekst, ne treba ga dirati. PUTNIK, RADOMIR I/2. “Srpski vojvoda”. Nije srpski, nego vojvoda. II/25 i III/1–3. (...) U okviru povišenog apologetskog tona, sve se pobjede srpskog oružja svode na ličnost Radomira Putnika. Neka se pregleda literatura o Kumanovskoj bitci i o glavnim direktivama Glavnoga štaba i Vrhovne komande, s obzirom na premise i na dispozitive oko Ovčeg Polja. Trebalo bi tačno ispitati da li se kumanovska pobjeda može svesti isključivo na inicijativu Putnikovu. Ne treba smanjivati značenje ovoga čovjeka, ali ne treba od njega stvarati fetiš. Literatura na kraju članka nije navedena, a trebala bi da bude, a naročito što se tiče Kumanovske bitke. (...) (...) III/12 Bitka na Bregalnici. “U sadejstvu sa snagama ostalih balkanskih država, porazio bugarsku vojsku.” Treba reći kako je došlo do toga sloma bugarske vojske, kod toga je igrala preponderantnu ulogu i politička strategija radikalske vlade. Ne treba zaboraviti da su u sadejstvu ostalih balkanskih država učestvovale i turske snage. III/13–17. “U Cerskoj bici (12.–24. VIII 1914) porazio austro–ugarsku balkansku vojsku.” Mjesto ove fraze “porazio a.u. vojsku”, koja se kao parafraza javlja pet redaka više “porazio bugarsku vojsku”, trebalo bi diskursivno objasniti da je bacio austrijsku vojsku preko Drine i time izvojštio prvu pobjedu Saveznika u Prvom svjetskom ratu. Cerska bitka, odmah na početku rata, mjeseca augusta, odjeknula je svijetom kao pobjednička truba, povisivši ugled srpskog oružja do ogromnog političkog efekta, koji se nije ugasio ni do konca rata. III/22–25 i IV/1–4. Kolubarska bitka. Ne bi trebalo zaobići pojavu i aktivitet Vojvode Mišića, koji je komandujući tom bitkom iz Gornjeg Milanovca, preuzeo inicijativu. IV/5–7. “Pošto je bio ometen od Saveznika da ofenzivnom akcijom septembra 1915. preduhitri napad Bugarske” i t.d.— “morao je polovinom oktobra da povuče srpsku vojsku sa graničnih položaja u unutrašnjost Srbije”. I o tome su mišljenja u literaturi podvojena. Prije svega, nije Radomir Putnik bio lično ometen od Saveznika, a ako se o tome već govori, a to spada u političko–diplomatsku zakulisnu igru onih dana, trebalo bi objasniti i druge komponente. Favoriziranje Bugarske od prvog dana rata 1914. baziralo se na problemu izolacije Turske. To je proces koji septembra 1915. poprima oblik tragičnih zabluda, koje nisu ni u kakvoj neposrednoj vezi sa Putnikom kao vrhovnim komandantom. V/19 da se prestilizuje: 9. XII 1915. upućen iz Skadra na Krf radi liječenja, a potom u Francusku (Nicu), gdje je i umro 4. V. 1917.