Sramota koja nas spaja

Povodom 68. godišnjice proboja poslednje grupe zatvorenika, naš premijer Mirko Cvetković prošle nedelje je posetio nekadašnji koncentracioni logor Jasenovac, ali onaj njegov deo sa bosanskohercegovačke strane reke Save, u Republici Srpskoj. Logor Donja Gradina pripadao je za vreme Drugog svetskog rata logorskom sistemu Jasenovac, smatra se njegovim najvećim i jedinim dosad istraženim stratištem. Cvetkoviću su domaćini bili rukovodioci Republike Srpske. S druge strane reke Save u hrvatskom delu Spomen-područja Jasenovac, istim povodom se okupio hrvatski politički vrh sa predsednikom Stjepanom Mesićem na čelu. Sem što su svoje poruke poslali sa suprotstavljenih strana Save (“da se ne zaboravi”, Cvetković; „provoditelji ustaške ideologije su bili Hrvati i to za svakog poštenog Hrvata mora biti sramota”, Mesić), politička težina našeg premijera s jedne strane i poslednji meseci na funkciji Stjepana Mesića sa druge strane, kao ni regionalni politički trenutak, nisu bili baš prikladni za razmenu srbijansko-hrvatske političke vatre. Pa je ona i izostala. Zato se Mesić pri svom velikom odlasku, poslednji put sa neke funkcije obračunao sa svima onima u Hrvatskoj koji kleveću antifašizam, a Tita izjednačavaju sa ustaškim zločincima. Inače je poslednjih godina u svakom pogledu Jasenovac mnogo češća tema u unutarpolitičkim raspravama u Hrvatskoj nego između Srbije i Hrvatske. „Jasenovac nema veliku ulogu u današnjoj nemogućnosti da Srbi i Hrvati regulišu svoje odnose. To je samo manifestacija, pojavni oblik i zgodan način za ove ili one poruke sa ove ili one strane. Jasenovca nema do 1941-1942. godine, do tada Srbi i Hrvati žive zajedno, ali tenzije među njima su i tad postojale”, kaže za NIN dr Momčilo Pavlović, direktor Instituta za savremenu istoriju u Beogradu. On podvlači da je suštinski izvor svih nesporazuma između Srba i Hrvata – zajednička država. “Zajednička država je stvorena u neregularnim uslovima, procedura stvaranja te države nije bila adekvatna i, na kraju, velike su razlike bile i u samom poimanju države.” Kao što se nekada rado nabrajalo ko sve (nikad) nije bio u Jasenovcu, poslednjih je nedelja štampa zabeležila nekoliko iritirajućih (hrvatskih) poseta tom nekadašnjem stratištu. Više puta prozivana Katolička crkva iznenada je tamo početkom aprila odaslala predsednika Hrvatske biskupske konferencije, đakovačko-osječkog nadbiskupa i mitropolita Marina Srakića, sa svim biskupima Đakovačko-osječke crkvene pokrajine. Hrvatska je štampa tu posetu nazvala „povijesnom”. Katolička crkva u Hrvatskoj i hrvatska država rehabilitovale su nadbiskupa Alojzija Stepinca, osuđenog posle rata optužnicom koja se i na srpskoj strani smatra nemuštom, ali „u Nadbiskupskom arhivu u Zagrebu, koji je u sklopu Hrvatskog državnog arhiva, još je potpuno netaknut fond prijelaza s pravoslavlja na katoličanstvo. Dakle, mi ne znamo koliko je ljudi prešlo, pod kojim okolnostima, što se sa njima dogodilo. To znači da ne znamo bitne elemente o politici ustaškog režima i Crkve prema Srbima” (Ivo Goldštajn, istoričar, okrugli sto Globusa). Ni mesec dana pošto su se žrtvama Jasenovca poklonili hrvatski biskupi, Jasenovac je pohodio poznati hrvatski viktimolog dr Zvonimir Šeparović kako bi podsetio na ravnotežu žrtava. Šeparović ima pristalice, naročito u Katoličkoj crkvi, u tvrdnji da je koncentracioni logor Jasenovac svoju ubilačku funkciju vršio i posle Drugog svetskog rata, ali za Hrvate, a da se dokazi o tome nalaze u beogradskih arhivama. „To je prvi put Franjo Tuđman objavio u prvom izdanju svoje knjige Bespuća. Ja sam u to vreme bio direktor Spomen-područja Jasenovac, mi smo organizovali istraživanje, koliko se moglo, i razgovarali sa meštanima, koji su se vraćali, čak i sa onima koji su bili učesnici Križnog puta. Nigde nije bilo reči da je postojao partizanski, ili novih vlasti, ili bilo kakav logor u Jasenovcu, posle Drugog svetskog rata”, kaže za NIN istoričar Jovan Mirković, iz Muzeja žrtava genocida. „Činjenica je da su nemački zarobljenici radili u Jasenovcu i to na porušenom železničkom mostu. Oni su u nekoj baraci stanovali, nema reči o tome da su oni likvidirani. Navodno je jedan pao s mosta, sa skele. Drugo, učestvovali su robijaši na čišćenju i raščišćavanju ruševina i logora i okolnih sela, ali su dovoženi, dolazili su iz Siska iz zatvora i iz Gradiške iz zatvora. Oni takođe pričaju da je sredinom šezdesetih godina vršeno iskopavanje, pa da su nađene uniforme ustaške, domobranske i slično i da o tome postoji zapisnik, koji je nestao, a da kopija postoji u Beogradu, koju bi trebalo tražiti. Prema našim saznanjima, tako nešto u Beogradu ne postoji.” Prema saznanjima Mirkovića kod nas ne postoji neka bitna dokumentacija o Jasenovcu koja nije dostupna istoričarima. On osporava tvrdnje da je Jasenovac ikad bio tabu tema i navodi da je sam analizirao više od 2.500 naslova koji govore o Jasenovcu. „Ali verovatno postoji još dosta toga što bi trebalo istraživati. Recimo, zna se da u Arhivu Hrvatske postoji dokumentacija Ministarstva za ponovu, veoma interesantna sa mog stanovišta, jer to je u stvari bilo ministarstvo za pljačku. To bi trebalo istražiti. Postoji niz fondova koji su dostupni, ali nisu istraženi verovatno. Naš muzej prikuplja građu koliko može, ali nas istoričara je samo trojica.” DR STANISLAV SRETENOVIĆ, INSTITUT ZA SAVREMENU ISTORIJU Nisu imali Jasenovac U ratovima između Nemaca i Francuza više se radilo o sukobu dve klasične armije, namerni masakri, zločini i proterivanja stanovništva nisu bili karakteristika tih ratova Francusko-nemačko pomirenje ne može biti model, nego samo jedan primer pomirenja dva naroda čija je prošlost bila opterećena ratovima. Francusko-nemačko pomirenje ili francusko-nemački par, kako se danas često govori, može da bude primer ne samo za budući srpsko-hrvatski odnos, nego i za rumunsko-mađarsko pomirenje ili pomirenje Kineza i Japanaca, koji takođe imaju veoma opterećujuću prošlost. Ali u svakom od tih slučajeva mora da se uzima lokalni konkretni problem koji je različit za svaki od tih slučajeva. Mislim da je veoma važno da se uporede dva istorijska slučaja ili dva procesa kako bi se razumele i eventualno prevazišle razlike. Ako poredimo francusko-nemačko sa eventualnim srpsko-hrvatskim pomirenjem, istorijski gledano, možemo da navedemo nekoliko faktora koji se pojavljuju kao različitost. Kao prvo, to je nesrazmera u poređenju: u francusko-nemačkom slučaju imate dve velike države sa različitim kulturama i jezicima, dve snažne države, koje su, istorijski gledano, ratovale jedna s drugom. U srpsko-hrvatskom slučaju, imate dva mala susedna naroda, različita, ali u isto vreme sa puno faktora koji ih zbližavaju, dva naroda koja su živela u zajedničkoj državi i koja govore istim jezikom i imaju zajedničku prošlost koja je imala uspone i padove. Druga karakteristika bi, sa istorijskog stanovišta, bio karakter rata ili karakteri ratova između Francuza i Nemaca s jedne i Srba i Hrvata s druge strane. Francuzi i Nemci su ratovali tri puta: u 19. veku između 1870. i 1871, zatim tokom Prvog svetskog rata i tokom Drugog svetskog rata u 20. veku. Ratovi između Francuza i Nemaca bili su klasični ratovi u kojima se išlo na okupacije tuđe teritorije; namerni masovni masakri, zločini i proterivanje stanovništva nije bila osnovna karakteristika tih ratova, tu se više radilo o sukobu dve klasične armije, pa koja pobedi, ona vrši okupaciju druge zemlje. Srpsko-hrvatski slučaj je nešto drugačiji. Ratovi Srba i Hrvata imaju elemente građanskog, etničkog rata sa namernim proterivanjem stanovništva sa teritorija, sa namernim masakrima, genocidom Srba u Hrvatskoj u toku Drugog svetskog rata, da i ne govorimo o užasima ovog poslednjeg rata. Dalje, možemo postaviti i pitanje odgovornosti za rat i pitanje ishoda rata. U francusko-nemačkom slučaju posle Drugog svetskog rata, Nemačka je bila obeležena kao agresor, ona je bila pobeđena i okupirana zemlja. U srpsko-hrvatskom slučaju, posle ovog poslednjeg rata 90-ih godina, možemo reći da se Hrvati u većini slučajeva osećaju kao pobednici i Hrvatska se oseća kao pobednička zemlja, ali sa mnogim opterećenjima sa kojima će morati da se nosi u budućnosti. Kao prvo, to je pitanje granice, vi vidite koliko je problematična ta granica u Piranskom zalivu, a tu je i pitanje granice na Dunavu; kao drugo, ostaje otvoreno pitanje srpske manjine u Hrvatskoj, koja je većim delom proterana, a koja se veoma sporo vraća. Svakako, ostaje i opterećenje Jasenovca iz Drugog svetskog rata, nerazjašnjeno pitanje tog zločina, ni sa time se nije dovoljno radilo. To su sve opterećenja sa kojima ta zemlja, koja se smatra pobednicom, mora da se nosi u budućnosti. Dalje, možemo da postavimo i pitanje političkih promena koje su usledile posle ratova u francusko-nemačkom slučaju. Ako kao primer uzmete Nemačku, ona je bila okupirana, a zatim je u Zapadnoj Nemačkoj izvršena denacifikacija i ona je krenula u jedan demokratski razvoj i postala je jedna od uzornih demokratija u zapadnoj Evropi. U srpsko-hrvatskom slučaju kao problem se javlja to komunističko nasleđe, koje je izašlo na površinu i za vreme poslednjeg rata i posle njega. A to se vidi u činjenici da su strukture, koje su rođene u komunizmu i u poslednjem ratu, ovom iz 90-ih godina, opstale. Imamo tu još jedan problem. Kod francusko-nemačkog približavanja posle Drugog svetskog rata, imate pozitivnu percepciju približavanja. Kao prvo, francusko-nemačka saradnja je viđena kao jedan novi kvalitet, kao nešto što donosi mir i što donosi evropsku perspektivu. I Francuzi i Nemci su zajednički radili na izgradnji tog novog kvaliteta koji će dati današnju Evropsku uniju. A u slučaju Srba i Hrvata, saradnja se doživljava uglavnom kao oživljavanje stare države i to države koja je u 70 godina svoga postojanja imala možda samo deset godina demokratskog razvoja i to je ona dekada posle Prvog svetskog rata, od 1918. do 1929. godine. Svu ostalu istoriju postojanja te države je karakterisalo postojanje diktature, prvo diktature kralja Aleksandra, pa komunističke diktature. Ako razmišljamo o tome šta bi se u određenom smislu ipak moglo naučiti iz francusko-nemačkog primera i primeniti na srpsko-hrvatski slučaj, onda kao prvo je neophodno da postoji ŽEQA ZA POMIRENJEM. Ne možete miriti nekoga ko ne želi da se miri, a ta želja za pomirenjem može dolaziti ili iz ubeđenja ili iz interesa. Drugi faktor na koji su nam ukazali Francuzi i Nemci je VREME i, ako hoćete, generacijski faktor. Nisu se Francuzi i Nemci tako lako pomirili samo tako što su okrenuli list hartije, to je bio jedan proces koji je imao uspone i padove, koji je iznela na svojim plećima cela jedna generacija na čelu sa Robertom Šumanom i Šarlom Moneom i koja se razvijala u određenom povoljnom međunarodnom kontekstu. Treći faktor koji možemo uzeti u obzir su upravo MEĐUNARODNE OKOLNOSTI. Veoma je bitno da međunarodne okolnosti idu u prilog pomirenja dva naroda i to se u francusko-nemačkom slučaju desilo. A u srpsko-hrvatskom slučaju, u ovom trenutku, međunarodna klima ide ka tom pomirenju. Po mom mišljenju – ide. I to treba iskoristiti. Tu prvenstveno mislim na evroatlantske integracije.