„Skrivane” istine i zločini

Festival u Sarajevu je, vremenom, prerastao u najvažniju filmsku manifestaciju u regionu. Stvoren u vreme neverovatne tragedije građanskog rata, festival je svoja statusna značenja gradio na motivu “grada žrtve”, što mu je obezbeđivalo široku međunarodnu, političku, a i svaku drugu podršku, kako na medijskom, tako i na finansijskom planu. Svesni činjenice da se vremena neumitno menjaju, a i geostrateški interesi, osnivači i organizatori festivala u Sarajevu, predvođeni agilnim direktorom Mirsadom Purivatrom, u hodu su prepakovali svoju prethodnu programsku matricu u takmičarsku manifestaciju dugometražnog i kratkog dokumentarnog i igranog programa filmova iz regiona jugoistočne Evrope. Ostavljajući iza sebe do tada slične manifestacije, poput Palića, Motovuna, LJubljane, Soluna, Trsta i druge, festival u Sarajevu se neumitno proširuje, ne samo na glavnom regionalnom toku, nego i nizom pratećih programa po ugledu na slične programe nekih vodećih svetskih festivala. Nalik na Melhiorovu “spužvu” iz “Kiklopa” Ranka Marinkovića, festival, iz godine u godinu, prosto “usisava” neke programe i afirmisana iskustva drugih evropskih sredina prevodeći ih u svoje okvire, kao integralni deo sarajevske manifestacije. U prepakovanoj formi, matrica Sine Marta i Hubert Bal fonda za koprodukcije iz Roterdama smestila se u Sine Link za koprodukciju i radove u razvoju. Kamp mladih talenata iz Berlina dobio je, takođe, svoju repliku u regionalnom značenju, a ove godine se otišlo i korak dalje, da se takozvana ohridska inicijativa na planu produkcijske saradnje nekadašnjih jugoslovenskih republika, začeta bez uspeha pre nekoliko godina, sada reinkarnira, u nešto širem kontekstu, u vidu regionalnog Foruma o stanju filmske industrije u jugoistočnoj Evropi, uz prateća okupljanja mladih aktivista inicijative za ljudska prava iz regiona na okruglom stolu “Dođi i vidi svet mojim očima” i oko dokumentarnog programa čiji filmovi konkurišu za nagradu za ljudska prava. Preko tribine o problemima “gej” populacije uz prateći program filmova koji govore o problemima sa kojima se suočavaju homoseksualci, do delatnosti u vezi s Fondacijom Ketrin Kartlidž u vidu stipendije mladom autoru, čiji je ovogodišnji kustos bio renomirani glumac Stelan Skarsgard, i niza drugih dešavanja, poput defilea zvezda na crvenom tepihu, očigledno da gabariti čitave manifestacije počinju da popuštaju. Stiče se utisak da vrtoglavi rast čitave manifestacije, i ambicije njegovih tvoraca da obezbede apsolutnu regionalnu dominaciju u svim vitalnim delatnostima vezanim za film u širem regionu, ne samo da počinju da ugrožavaju osnovne programske ciljeve, gde, uprkos obilju, filmovi ostaju u senci pratećih delatnosti, naročito iz sfere filmske industrije i politike, nego i na nivou izdržljivosti finansijske i organizacione, logističke podrške. U tom smislu, festival u Sarajevu se nalazi na ozbiljnom raskršću kojim putem se uputiti dalje i kako svoje ciljne funkcije smestiti, u ovim nestabilnim vremenima, u realan okvir ekonomskih moći i interesa sopstvene sredine, bez obzira na evidentnu pomoć stranih partnera. Činjenica da festival, uprkos značajnoj finansijskoj pomoći svoje sredine, skromno afirmiše sopstvenu kinematografiju koja se produkcijski vidno istanjila, da je BH nacionalni program dosta marginalizovan, a da organizovanog prisustva autora iz domaće sredine, uglednih starijih i onih koji dolaze, osim Danisa Tanovića i Jasmile Šbanić, oskarovca i dobitnice Zlatnog medveda, nije bilo, dodatno problematizuje čitavu situaciju. Ovogodišnji, jubilarni, petnaesti po redu, Filmski festival u Sarajevu u svojim razuđenim i meandrirajućim programskim tokovima, njih preko dvanaestak, doneo je obilje filmova. Filmovi su bili smešteni u okvire između dva programska međaša na početku i kraju manifestacije. Festival je otvoren filmom starog poznanika festivala, Rumuna Kristijana Mungijua “Priče iz zlatnog doba”. Reč je o svojevrsnom skupu legendi iz životne svakodnevice poslednjih godina Čaušeskuovog režima, realizovanih od više autora pod rukovodstvom Mungijua. Filmom “Rvač” Darena Aronovskog sa Mikijem Rurkom, festival je zatvoren, uz prisustvo Aronovskog i legendarnog Rurka. Film Mungijua je, van konkurencije, predstavljao efektan uvod u ovogodišnju regionalnu takmičarsku selekciju, dok je “Rvač” Aronovskog bio završno finale izbora filmova za širu publiku, nekoj vrsti bedekera afirmisanih ostvarenja sa drugih većih festivala, među kojima su bili filmovi “Akvarijum” Andree Arnold, ”Mamut” Lukasa Mudisona, ”Slomljeni zagrljaji” Almodovara, ”Antihrist” Larsa fon Trira i mnogi drugi. Na glavnom takmičarskom programu, fokusiranom na region jugoistočne Evrope, birani su filmovi po prepoznatljivoj tematskoj matrici, od mučnine do beznađa, koja, iskreno rečeno, postaje malo zamorna za praćenje. Ove godine čitav program izvlači na površinu jedan od ključnih problema današnjice, a to je odnos pojedinca prema neprijatnoj istini. U konkretnom slučaju filmovi su se bavili “skrivanim” istinama, kako na ličnom planu u “Slovenki” Slovenca Damjana Kozolea i “LJudima na mostu” Turkinje Asli Ozge, porodičnom u “Očnjaku” Grka Jorgosa Lantimosa, ”Istočnim komadima” Bugarina Kamena Kaleva i “Kenjcu” Hrvata Antonija Nuića, do zločina u “Običnim ljudima” Vladimira Perišića i “Crncima” hrvatskih reditelja Gorana Devića i Zvonimira Jurića. Svi ovi filmovi nas suočavaju sa nevoljnošću da se vidi neprijatna istina, u sferi “pristojnosti”, zbog koje pojedinci zanemaruju šansu da adekvatno reaguju, što ih čini saučesnicima u ”krivici” ma na kom nivou ona bila. U dosta sumornom tematskom saldu izvesno osveženje u vidu pozitivne energije, uprkos tragičnom kraju, doneo je debitantski film Marka Pusića iz Novog Sada “Jesen u mojoj ulici” svojom jednostavnom pričom o dvojici drugara sa periferije koji zaludno gube vreme u planiranju letovanja, lutanju i gluvarenju na sporednom koloseku svojih sudbina. Ovogodišnji regionalni program za razliku od prethodnih kojim su dominirali filmovi iz Turske, Mađarske, Rumunije i Bugarske, bio je u znaku nove srpske i hrvatske produkcije. Pored već pomenute “Jeseni u mojoj ulici” Pusića, sjajan prijem kod publike doživeo je i film “Kenjac” (u hercegovačkom žargonu - magarac) Antonija Nuića, u kome je na maestralan način pronalazio puteve razrešenja sukoba sa ocem i ženom u tmurnim vremenima građanskog rata u BiH, naš poznati glumac Nebojša Glogovac u vrsnom društvu sa Natašom Janjić i Emirom Hafizbegovićem. Ipak, najviše pažnje, uz provokativnost tematike kojom se bave, skrenuli su na sebe filmovi “Obični ljudi” Vladimira Perišića i “Crnci” Devića i Jurića. Oba filma postavljaju kao ključno pitanje koliko je potrebno da se zlo učini vidljivim, da bi to izazvalo reakciju i da li je poricanje istine početak novog zločina, odnosno stvaranje klime u kojoj je tolerisanje zločina moguće. Mada su “Obični ljudi” Vladimira Perišića, bazirani na psihološkom vrtlogu, koji u uslovima rata tvori zločince od normalnih ljudi, u Sarajevu dobili i neka druga značenja od planiranih univerzalnih, ovaj film je apsolutni pobednik ovogodišnjeg festivala, što se nikada ranije nije desilo jednom srpskom filmu. Perišićev film je od zvaničnog žirija, kojem je predsedavala poznata glumica Mirjana Karanović, dobio glavnu nagradu Srce Sarajeva za najbolji film, a Srce Sarajeva je, takođe, za najboljeg glumca dobio Relja Popović, glavni protagonista filma. Ovom debitantskom filmu pripala je i nagrada kritike FIPRESCI za najbolji film. Ovogodišnja manifestacija je donela dosta priznanja i našem dokumentarnom filmu. U veoma zapaženom i kvalitetnom regionalnom takmičarskom programu, u ozbiljnoj konkurenciji, Srce Sarajeva za najbolji dokumentarni film, od posebnog žirija, otišlo je u ruke “Kavijar konekšnu” Dragana Nikolića, a film iz istog programa “Vrela krv” Marka Mamuzića dobio je Nagradu za ljudska prava. Na izuzetan prijem kod publike i kritike naišao je i film “Doviđenja, kako ste?” Borisa Mitića, koji se našao među deset najboljih ostvarenja sa svih programa festivala po mišljenju publike. Uspeh naših filmova na sarajevskoj manifestaciji predstavlja značajnu podršku našoj savremenoj produkciji na širem svetskom, ne samo regionalnom planu. Bez obzira na neka prisutna politička tumačenja, u samom Sarajevu i regionalnim medijima, o pokušaju “iskupljenja” naše sredine u samokritičnoj intonaciji nagrađenih filmova (“Obični ljudi” i “Vrela krv”), uspeh naših filmova je za svako poštovanje. Na kraju, filmski festival u Sarajevu bio je u svom ukupnom saldu, uprkos prenatrpanosti raznoraznim programima, veoma respektabilna manifestacija, vredna pažnje u svakom pogledu. U kom će se pravcu kretati u budućnosti ostaje otvoreno pitanje do sledećeg susreta.