Grčka škola i srpski đaci

Česti su napisi u štampi iz kojih se može izvući zaključak da i unutar Srpske pravoslavne crkve ima polemičkih tonova, koji se neretko predstavljaju kao kakve krupne nesuglasice, pa čak i kao otvorene podele. Ističu se razne linije podela. U štampi sklonoj senzacionalizmu tako različita gledišta uglavnom se posmatraju kroz političku dioptriju, a, istovremeno, ono u čemu zaista velikih razlika ima, prolazi nezapaženo. Poslednjih godina, otkad je patrijarh Pavle počeo da poboleva, pa i ranije, pred svako zasedanje Svetog arhijerejskog sabora, kroz štampu počinje da se nameće tema kako bi trebalo birati novog patrijarha. Najavi to, nekako usput, neko od vladika ili sveštenika bliskih po takvim stavovima pojedinim vladikama, a onda ta grudva, kako se zasedanje Sabora približava, postaje sve veća... Na Saboru takvi pokušaji su do sada uvek propadali, ali to je bio povod da se povise tonovi. U javnosti, usled toga, samo dodatno bi se pojačao utisak o podelama među srpskim vladikama... I taj utisak, naravno, ne ostaje samo na tome da li treba ili ne treba birati novog patrijarha, i to još za života patrijarha Pavla... - Već pet godina razmišlja se o Pavlovom zameniku, a čim se razmišlja, ljudi iznose mišljenje ko bi mogao da bude njegov naslednik. To je prirodno, ali nije prirodno što se niko od njih (vladika) ne trudi da doraste do te dužnosti, nego samo gledaju kako da obezbede većinu u Saboru – kaže jedan od uglednih crkvenih ljudi, koji većinu vladika zna „u dušu“. Govori se, a tako formalno i jeste, svaki vladika koji je proveo pet godina na dužnosti eparhijskog arhijereja kandidat je za patrijarha. A, u stvari, tek pet-šest starijih vladika su kandidati s izgledom da dobiju potreban broj glasova; svi ostali su samo učesnici u ovoj priči, kod kojih se prvi (često i otvoreno) kandiduju. Pretendenti koji bi da stupe na dužnost poglavara SPC uglavnom računaju da bi i sami u tom slučaju imali ugled i autoritet kakav uživa patrijarh Pavle. Verovatno zato i žele toliko da dođu na ovo mesto. Međutim, neki od njih kao da ne osluškuju dovoljno raspoloženje naroda, koji pojam patrijarha izjednačuje sa Pavlom. Upućeni su saglasni u mišljenju da će ne samo za vreme ovozemaljskog života, nego i posle, patrijarh Pavle u narodu biti – srpski patrijarh. A onaj ko ga nasledi, bilo ko to da bude, biće samo Pavlov zamenik, naslednik; narod će ga tako i zvati – Pavlov naslednik. To je tako zato što Pavle ima lični autoritet i harizmu koji nadilaze (i) funkciju patrijarha. Svako ko ga nasledi, opšte je mišljenje, imaće samo funkcionalni autoritet. Ali, neki od žurnih kandidata kao da to ne shvataju. U štampi se može pročitati kako unutar SPC postoji „tvrda“ i „meka“ struja, odnosno „tradicionalisti“ i „modernisti“... Kao „tvrda struja“ tretiraju se vladike koji se čvrsto drže tradicionalnog poretka i prakse, koji se tobože „ne prilagođavaju novom vremenu“, koji zastupaju nacionalne stavove... Kao „meka struja“ tretiraju se oni koji ćutke ili sa više fleksibiliteta prihvataju zahteve državnih vlasti koji se tiču evroatlantskih integracija, kao i neke zahteve koji dolaze sa Zapada, ali i oni koji pokazuju spremnost za neke izmene u crkvenom poretku, pa i u služenju liturgije... U stvari, glavno merilo jeste odnos prema državnoj vlasti u datim prilikama. Tako, dešava se da jedan vladika u jednom trenutku bude „meka“, a u drugom trenutku „tvrda“ struja. Vladika Artemije dok je, devedesetih godina prošlog veka, bio opozicioni nastrojen prema tadašnjoj državnoj vlasti i kada je u Gračanici primao i ozloglašenu Medlin Olbrajt (bivšu državnu sekretarku SAD, koja je imala jednu od vodećih uloga u NATO agresiji nad Srbima) tretiran je kao pripadnik „meke struje“ unutar SPC, a kada je počeo kritički da se odnosi prema Zapadu i potonjoj državnoj vlasti (koja je u vreme Miloševića činila opoziciju), postao je u očima istih ocenjivača „tvrda struja“. Mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije zbog svoje bliskosti sa bivšim predsednikom SR Jugoslavije i bivšim premijerom Srbije dr Vojislavom Koštunicom, kao i iznošenja stavova s nacionalnim predznakom, svrstava se u „tvrdu struju“, a kada se suprotstavi stavovima vladike Artemija i založi za izvesnu „liturgijsku obnovu“, onda je „meka struja“... Politika zna da bude moćna i u Crkvi. Čak i spolja gledano, po stavovima koje pojedine vladike javno iznose, kao i po izjavama i gestovima političara, može se zaključiti da neki arhijereji ne gledaju isto na sve političke stranke. Upućenima nije teško pretpostaviti na kom političkom skupu se može pojaviti koji vladika, odnosno uz kog vladiku se može pojaviti koji političar. Ima tu obostranog interesa: političari obezbeđuju državnu pomoć Crkvi, odnosno tim vladikama; a vladike pred narodom daju „potvrdu“ da je Crkva uz političare uz koje oni stoje. Tako, i narod pojedine vladike vezuje uz pojedine političke strukture, ne osporavajući pri tom njihovu sabornu ulogu: za mitropolita Amfilohija smatra se da mu je draže da se pojavi na nekom nacionalnom skupu nego tamo gde se najviše ili isključivo priča „evropska priča“; episkop mileševski Filaret očekuje se na nacionalnim skupovima; za episkopa bačkog Irineja i njegovog vikarnog episkopa Porfirija (koji vodi Republičku radiodifuznu agenciju) ističe se da su rado viđeni na skupovima aktuelne vlasti u Srbiji; za episkopa zahumsko-hercegovačkog Grigorija kaže se da ima poverenje i podršku premijera Republike Srpske Milorada Dodika... Političari nekad i otvoreno nastupaju da bi pokazali za kog su vladiku, odnosno da pokažu kakav stav Crkve očekuju u određenom trenutku. Dešavalo se tako nekoliko puta da visoki državni funkcioneri Srbije kada odu na Kosovo i Metohiju, posete manastir Dečane i tamo se sastanu sa vikarnim episkopom Teodosijem, a ne odu, niti se jave u manastir Gračanicu, kod vladike Artemija, iako je on nadležni arhijerej za to područje. Kod sadašnjih vlasti u Srbiji veliki ugled uživa i episkop australijsko-novozelandski Irinej (Dobrijević). Kada se dogovaralo oko formiranja sadašnje Vlade Srbije, na jednom skupu Demokratske stranke kao mogući kandidat da li za ministra inostranih poslova ili čak i za premijera pomenut je upravo ovaj vladika; možda i zato što ima američko državljanstvo, pa bi, verovatno se računalo, lakše prolazio u svetu... Jedna od navodnih podela koje se često pominju jeste podela na „mlade“ i „stare“ episkope. Pri tom se ovo starosno svrstavanje uzima i kao određenje za izvesne promene unutar Crkve (neretko se i neki stariji episkop svrsta među mlade, i obrnuto): aludira se da su mlađi za „reforme“, a stariji za „konzervativizam“. Prema teološkom shvatanju vladika ne može biti mlad, jer samim činom hirotonisanja i prizivanjem Duha svetog na njega on je stekao duhovnu zrelost. U duhovnom smislu, postali su – starci. Vladike se smatraju za naslednike apostola, pa ako je tako, onda svaki od njih danas ima oko 1970 godina! Nekim vladikama, izgleda, nekad godi da budu stari, a nekad mladi. Često se može čuti i da se vladike, navodno, grupišu po regionalnoj osnovi i da je najjača „bosanska struja“. Kao predvodnik „bosanske struje“ uglavnom se označava episkop zvorničko-tuzlanski Vasilija (Kačavenda), a u nju se svrstavaju vladike poreklom iz Bosne i Hercegovine. Istina je da najviše vladika potiče iz BiH, ali, ipak, takva podela nema osnova, niti je primećeno da zaista postoji. Primera radi, dvojica u poslednje vreme poprilično eksponiranih vladika, dalmatinski Fotije i zahumsko-hercegovački Grigorije poreklom su iz Bosne, ali se nikako ne bi moglo reći da pripadaju jednoj takvoj „struji“. Ukazuje se da vladike na tu najvišu dužnost dolaze iz manastira, a ne iz svog sela. Odlaskom u monahe, svako od njih trebalo bi da se odrekao ovog sveta. Zato se smatra da priče o takvim podelama dolaze iz civilnih struktura. Jedina linija nesporazuma (koji povremeno prelaze i u polemiku) unutar SPC, a koja ima osnova, jeste ona koja se povlači, ili sama po sebi ocrtava, između tri teološke škole: „grčke“, „srpske“ i „ruske“. Grčka škola, s jedne strane, unosi neke inovacije čak i na dogmatskom planu, a to je područje gde je crkveno učenje najosetljivije, pošto ono počiva na jedinstvenim dogmatima, koji se ne menjaju – na dogmi (na nepromenljivoj istini), a, s druge strane, vraća se u prve vekove hrišćanstva i pokušava da bogoslužbenu praksu tog vremena dovede u ovo doba. Oni koji se kritički odnose prema nekim učenjima ove škole napominju da je istorijsko nasleđe Crkve, odnosno bogoslužbena praksa koja se razvijala kroz vreme, poprimila neke specifične forme u svakoj pomesnoj crkvi. Istorijski razvoj, sam po sebi, konstituiše tradiciju određene crkve. Tu tradiciju narod prihvata (na nju je navikao) i izjednačava je sa svojom crkvom, odnosno sa univerzalnom hrišćanskom crkvom. A povratkom u rane vekove afirmiše se neka vrsta globalizacije Crkve. Pravoslavna crkva, po svojoj suštini i po svom učenju, jeste vaseljenska, ali ona živi u konkretnim realnim narodima i konkretnim realnim epohama. Epoha ranog hrišćanstva nigde nije živa u svojoj negdašnjoj punoći, ali se najviše očuvala u Grčkoj crkvi. Nasuprot njih, oni koji praksu iz prvih hrišćanskih vekova uzimaju kao univerzalnu meru za celokupnu praksu bogoslužbenog života tvrde da se kroz vreme, u istoriji, u dodiru sa sekularnom civilizacijom i sama Crkva, u nekim elementima, sekularizovala, pa obrazlažu kako je potrebno da se ti nanosi uklone, onako kako se ikona čisti od čađi. Prva generacija srpskih teologa koji su visoka naučna zvanja stekli u Atini bili su potonje vladike Atanasije (Jevtić), Amfilohije (Radović), Artemije (Radosavljević) i Irinej (Bulović). Oni su u Grčkoj izrasli u ugledne i u celom pravoslavnom svetu priznate teologe. Na studije u Grčku pošli su kao monasi. Posle njih u Grčku su počeli da se šalju i laici, svršeni đaci i studenti građanskih škola. Po povratku u Srbiju, odnosno u tadašnju Jugoslaviju, malo ko od njih se rukopolagao u sveštenike, već su ostajali da rade kao civili u službi Crkve. Neki od njih počeli su na radikalan i ekstreman način da zastupaju inovacije koje se pojavljuju u grčkoj teologiji i da rigidno tumače bogoslužbenu praksu prvih vekova hrišćanstva. A ni jedno ni drugo nije utemeljeno u tradiciji Srpske crkve. Otuda su nastale i rasprave kako se služi liturgija. Zastupnici grčke teološke škole nalaze se na ključnim mestima u SPC. „Grčka struja“ je vrlo uticajna na fakultetima, pa samim tim dosta utiče i na obrazovanje srpskog teološkog podmlatka i u Srbiji. Otuda i prigovor da su na beogradskom Bogoslovskom fakultetu marginalizovani stari profesori sveštenici, koji su doktorirali na istom tom fakultetu, a favorizuju se oni koji su doktorirali u Grčkoj i koji najčešće nemaju sveštenički čin. U okviru grčke teološke škole pojavilo se čak i učenje da je duša smrtna, kao i telo. Nosioci ovakvog učenja u Srbiji su sledbenici, u stvari epigoni grčkog vladike, mitropolita pergamskog Jovana Ziziulasa. On ni u samoj grčkoj školi ne uživa bezrezervnu podršku, nego se kritički ocenjuje, dok kod predstavnika grčke teologije u Srbiji on predstavlja nesumnjiv i vrhovni autoritet, čije se učenje ne podvrgava preispitivanju. Za grčku struju u Srbiji veći autoritet u teologiji je Jovan Ziziulas nego Sveti Sava. Oni su počeli da osporavaju i teološko znanje i bogonadahnutost Svetog Save, pa čak i njegovo znanje grčkog jezika. Takva „akcija“ nosilaca ovakvog učenja izaziva „reakciju“, pa se uz Crkvu pojavljuju civilna udruženja (poput „Zakonopravila“ u Čačku i sličnih organizacija) koja se suprotstavljaju njihovim idejama. S druge strane, unutar parohijskih zajednica obrazuju se grupe koje snažno propagiraju grčku teološku školu i nameću njene obrasce. „Ruska“ i „srpska“ škola teologije su bliske. „Ruska škola“ u SPC ne donosi nikakve inovacije. Ona poštuje tradiciju i praksu Srpske pravoslavne crkve, kao što poštuje tradiciju i praksu svih drugih pomesnih crkava. Nema osnova da se govori o nekakvoj „ruskoj struji“ unutar SPC. A kada se to kaže, onda se misli samo na one koji su se školovali u Rusiji, čiji broj nije veliki. Od srpskih đaka i studenata koji se školuju u Rusiji ne traži se da tradiciju Ruske crkve prenesu u Srbiju, nego da poštuju svoju tradiciju i svoju praksu. Tradicionalna „srpska škola“ čuva istorijsku istinu da je Sveti Sava začetnik srpske teološke misli i prakse. Kako su u jednoj ranijoj poslanici istakli srpski arhijereji, Sveti Sava nije bio prvi koji je posejao jevanđelsko seme u svom narodu, „ali je prvi posejano seme oplevio, zalio i ogradio, i time dobar plod obezbedio“. I zato se Srpska crkva naziva – svetosavska crkva, a srpsko pravoslavlje – svetosavlje. Zbog svega rečenog, ističe se da jedina suštinska razlika, pa i ozbiljna razilaženja unutar SPC postoje između ovih, različitih teoloških škola. Sve drugo su, manje-više, različita mišljenja o svakodnevnom životu; diskusije i rasprave kako rešavati praktična pitanja. To su razumljive rasprave. U poslednje vreme velike rasprave vode se oko toga kako služiti liturgiju, da li uz izmene, odnosno „obnovu“, kako to zagovara sada već poveća grupa od petnaestak srpskih vladika (Atanasije Jevtić, Ignjatije braničevski, Hrizostom žički, Jovan šumadijski, Amfilohije...) ili po dosadašnjoj praksi. To je bio razlog da o tome najmanje dva puta raspravlja i najviše crkveno telo, Sveti arhijerejski sabor SPC, koji je doneo dve odluke kojima su svi arhijereji umoljeni „da se, u pogledu služenja Svete liturgije i drugih bogosluženja, drže do daljnjeg ustaljenog crkvenog poretka“. Ali, pored toga, vladike koje su zbog izmena za koje se zalažu u narodu popularno nazvani „novotarci“ nastavili su po starom, odnosno po novom, njihovom. Ipak, ni to se ne uzima za neku suštinsku razliku. Rasprave oko toga da li služiti liturgiju s otvorenim ili zatvorenim dverima tumače se samo kao zamagljivanje osnovnih pitanja, kao slikovito prikazivanje transparentnost priče namenjene narodu. Suština je, napominje se, koja je liturgijska praksa mera bogoslužbenog života – grčka ili tradicionalna srpska, svetosavska škola.