Kako je srušen zid

Da li i istočni Nemci vode poreklo od majmuna? Ne, to je nemoguće. Nijedan majmun ne bi preživeo sa samo dve banane godišnje. A, šta bi se dogodilo da u Sahari pobedi komunizam? Neko vreme ništa. Onda bi usledila nestašica peska... Kako da udvostručite vrednost „trabanta“? Jednostavno: natočite mu pun rezervoar benzina! I tako dalje, i tako dalje... Kraj hladnog rata u Evropi i slom prve i do sada jedine komunističke države na nemačkom tlu očito je lišio svet originalnog humora, budući da Nemci tradicionalno (što će se potvrditi i nakon njihovog ponovnog ujedinjenja) nisu važili za naročito duhovit svet. Ili, što bi se reklo u delu Srbije severno od Save i Dunava, gde je svojevremeno živelo više stotina hiljada Nemaca, nisu naročito „vicig“. Čovek koji je, verovatno, najzaslužniji za miran rasplet događaja od pre dvadeset godina u Berlinu, nekadašnji sovjetski lider Mihail Gorbačov, nazvao je ovih dana uklonjeni zid „sramnim simbolom hladnog rata i opasne podele čovečanstva na suprotstavljene vojne blokove i sfere uticaja“. Smireno i racionalno, Gorbačov danas konstatuje da zbog toga nije nastupio „kraj istorije“, iako su ga mnogi najavljivali. „S krajem hladnog rata, prestankom apsurdne trke u naoružanju, opasnih regionalnih konflikata i sterilnih ideoloških svađa, i otpočinjanjem zlatnog veka kolektivne bezbednosti, racionalnog korišćenja materijalnih izvora i sirovina, s uklanjanjem siromaštva i nejednakosti, i uspostavljanjem harmonije s prirodom, nije propao i nestao svet u koji su verovali mnogi političari moje generacije“, ocenio je nekadašnji sovjetski lider. „Mi Nemci nemamo mnogo događaja u istoriji na koje možemo biti ponosni. Ali, imamo sve razloge da budemo ponosni na naše ujedinjenje“, primetio je Helmut Kol, bivši (1982-1998) nemački savezni kancelar. Berlinski zid, ili od milja samo Zid, građevina koja više ne postoji, a čuva se još jedino u uspomenama na jedan minuli svet, i – razbijen u sitne komade – u formi suvenira (dobar komad je na licu mesta odvalio i čuva i autor ovog teksta), simbolizuje već mahom zaboravljen pojam „hladnog rata“ u Evropi. A, njegovo rušenje, na simboličan način obeležava kraj tog „hladnog rata“ i ponovno ujedinjenje Nemačke... „Hladnom ratu“ je prethodio završetak Drugog svetskog rata, kada su tzv. Potsdamskim sporazumom sile pobednice (SSSR, SAD, Velika Britanija i Francuska) ostatke nacističke Nemačke zapadno od linije Odra-Nisa podelile između sebe na četiri „okupacione zone“. Nekadašnja prestonica čitave Nemačke, Berlin, koji se – sticajem istorijskih okolnosti - našao duboko unutar zone pod kontrolom SSSR-a, dodatno je podeljena na četiri sektora, kao i ostatak Nemačke. Potom će, sa izbijanjem „hladnog rata“, od tri zapadna sektora Nemačke biti stvorena Zapadna Nemačka, sa glavnim gradom u Bonu. A, od tri zapadna sektora Berlina, Zapadni Berlin... I, na kraju će se među njima – između Zapadnog Berlina i ostatka Berlina, i između Zapadne i Istočne Nemačke – pojaviti ono što obično podrazumevamo pod pojmom Zid! Drugim rečima, postojala su dva Zida: jedan, postavljen na demarkacionoj liniji između nekadašnje sovjetske okupacione zone („Ostzone“), kasnije Nemačke Demokratske Republike (NDR), i ostatka nekadašnje nemačke države koji su zauzele i okupirale zapadne sile, potonje Savezne Republike Nemačke (SRN), i drugi, koji je opasivao Zapadni Berlin i na taj način ga delio od Istočnog Berlina i ostatka Istočne Nemačke, na čijoj se teritoriji nalazio čitav grad Berlin. Obe ove granice - između dve Nemačke i između dva dela Berlina – bile su decenijama smatrane tipičnim simbolima „gvozdene zavese“ između takozvane Zapadne Evrope i takozvanog Istočnog bloka. Mada, ma koliko to danas zvučalo paradoksalno, sam pojam „gvozdena zavesa“ nije nastao u Nemačkoj, niti povodom Nemačke, ili Berlina, već povodom – Jugoslavije! Naime, prvi put ga je pomenuo Vinston Čerčil u jednom govoru u Trstu, upirući prst prema susednoj komunističkoj Jugoslaviji, čiji su se topovi i vojnici (pod komandom Marka Peričina Kamenjara) nalazili na brdima iznad ovog grada... Pre nego što je Zid podignut 1961. godine, više od 3,5 miliona stanovnika Istočne Nemačke uspelo je da se prebaci na Zapad, u Zapadnu Nemačku, ili u Zapadni Berlin. Ispostaviće se ubrzo da je većina prebeglih spadala u bolje obrazovani deo stanovništva (inženjeri, tehničari, lekari, pravnici...), što je silno zabrinulo vlasti na Istoku. Ondašnji istočnonemački partijski lider Valter Ulbriht tvrdio je da Zapadna Nemačka zbog toga duguje Istočnoj Nemačkoj između 7 i 9 milijardi dolara samo po osnovu „odliva mozgova“. A, ako se tome dodaju i ostale štete koje je Zapad, navodno, naneo njegovoj zemlji dug se – govorio je istočnonemački vođa - povećava na čitavih 17 milijardi dolara! I, tako je rođena ideja da se podigne Zid i uspostavi tvrda granica preko koje više neće biti lako bežati sa Istoka na Zapad. Iz perspektive ondašnjih istočnonemačkih vlasti, Zid se ubrzo pokazao veoma efikasnim: više od 5.000 ljudi, stanovnika NDR, sprečeno je u pokušaju da prebegnu na Zapad. Tvrdi se, međutim, da je možda bilo isto toliko (oko 5.000) onih kojima je, ipak, pošlo za rukom da ilegalno pređu tu granicu i sa Istoka prebegnu na Zapad. Begunci su katkada bili i veoma maštoviti: bežali su u balonima, ultralakim avionima i zaletali se u sportskim automobilima na granične prepreke... Nažalost, u tim pokušajima veliki broj ljudi izgubio je život. Podaci o žrtvama nisu precizni: Aleksandra Hildebrant, direktor Muzeja „Checkpoint Charlie“, ceni da je taj broj veći od 200, dok grupa istoričara angažovanih u Centru za savremena istorijska istraživanja u Potsdamu operiše brojkom od 136 potvrđenih slučajeva... U svakom slučaju, Zid je - ma koliko možda pomogao vlastima nekadašnje Istočne Nemačke da privremeno zadrže potencijalne begunce - znatno umanjio njen ugled i time samo ubrzao njen krah, i krah političkog sistema državnog socijalizma koji je ta država simbolizovala... Gradnja Zida započela je u avgustu 1961. godine. Samo dva meseca ranije (15. juna 1961) prvi sekretar Jedinstvene socijalističke partije Nemačke i predsednik Državnog saveta NDR, Valter Ulbriht, na jednoj konferenciji za štampu, u prisustvu velikog broja stranih novinara, upitan je za planove da se onemoguće masovna bekstva preko nemačko-nemačke granice, ne trepnuvši odgovorio: „Niko nema nameru da podigne zid!“ To je, tvrde nemački istoričari, bio prvi put da se kolokvijalni termin „zid“ upotrebi u ovom kontekstu. Postoji, inače, snimak telefonskog razgovora vođenog 1. avgusta 1961. godine između tadašnjeg sovjetskog lidera Nikite Sergejeviča Hruščova i istočnonemačkog vođe Valtera Ulbrihta u kome Hruščov, zapravo, predlaže da se podigne takav zid. Samo nekoliko dana kasnije (u subotu 12. avgusta 1961.) kompletno državno i partijsko rukovodstvo NDR bilo je pozvano u jednu vladinu vilu, u šumovitom rejonu severno od Istočnog Berlina, gde je šef države i partije, Valter Ulbriht, svečano potpisao dekret o zatvaranju svih granica i podizanju zida. Već sutra ujutro, u nedelju 13. avgusta 1961, vojnici istočnonemačke Narodne armije krenuli su da zatvaraju granicu prema zapadnom delu zemlje, dugu 156 kilometara. A, granica oko čitavog zapadnog sektora grada Berlina (43 kilometra), koja ga je u potpunosti delila od ostatka grada, bila je potpuno blokirana. Prvi betonski elementi, od kojih će biti sagrađen zid oko Zapadnog sektora Berlina, dopremljeni su već 15. avgusta. Potom su usledile i ostale skalamerije, minska polja, osmatračnice... Nemci sa obe strane granice su se, naravno, bunili. Bunio se i tadašnji gradonačelnik Zapadnog Berlina, Vili Brant, koji je žešće kritikovao Amerikance zbog očito pasivnog držanja. Ali, na veliko zaprepašćenje celokupne nemačke javnosti zapadni saveznici se zbog toga, ipak, nisu preterano uzbuđivali. Američki predsednik DŽon Kenedi je u govoru održanom 25. jula 1961. godine hladno saopštio da je Amerika spremna da brani (samo) Zapadnu Nemačku i Zapadni Berlin. I, ništa vište od toga... Mesec dana kasnije, kada je duž linija razgraničenja u Nemačkoj postavljena bodljikava žica i počelo podizanje zida, vlada SAD obavestila je zvaničnu Moskvu da prihvata Zid kao „činjenicu međunarodnog života“ i neće se silom suprotstaviti njegovom postavljanju... Čini se da su Amerikanci i njihovi tada glavni saveznici u Evropi, Britanci i Francuzi, bili, zapravo, iznenađeni što SSSR nije pokušao da uspostavi kontrolu, formalno za račun Istočne Nemačke, na celokupnoj teritoriji Berlina. Jer, taj izolovani deo grada, usred Istočne Nemačke, Zapad ne bi mogao da brani vojnim sredstvima... Najava izgradnje Zida bila je – razumeli su Amerikanci – najbolja garancija da Rusi i njihovi saveznici, ipak, neće pokušati da proteraju zapadne sile iz Berlina i uspostave svoju kontrolu nad kompletnom teritorijom Istočne Nemačke. Čime je, po američkoj oceni, automatski smanjena opasnost od izbijanja novog krvavog rata u centru Evrope... Ruski saveznici, Istočni Nemci, nazivali su novi Zid „antifašističkom zaštitnom branom“, čiji je cilj da spreči agresiju sa Zapada. Zatim, da spreči prelazak stanovnika Zapadnog Berlina u istočni deo grada radi kupovine prehrambenih i drugih artikala po beneficiranim cenama. Ali, i da spreči masovnu infiltraciju špijuna sa Zapada na Istok... Tako je, izgleda i jednima i drugima u početku odgovaralo uspostavljanje Zida, iako su Nemci nastavili da negoduju... Međutim, kako je vreme prolazilo, Zid se sve više pretvarao u čudovište usred Evrope, koja se ubrzano menjala... Prilikom jedne proslave u Berlinu 17. juna 1987. godine (750 godišnjica osnivanja grada) glavni gost, američki predsednik Ronald Regan je - stojeći pred Brandenburškom kapijom, u to vreme još granicom između zapadnog i istočnog dela grada, i simboličnom granicom između dva sveta – uputio karakterističnu poruku svom sovjetskom kolegi, Mihailu Gorbačovu: „Generalni sekretaru Gorbačov, ako želite mir, ako želite prosperitet za SSSR i istočnu Evropu, ako želite liberalizaciju, dođite na ova vrata. Gospodine Gorbačov, otvorite ova vrata, uklonite ovaj zid!“ Odgovor nije usledio odmah. Ali je usledio. Krajem avgusta 1989. godine Mađarska je počela da uklanja utvrđenja na nekada veoma dobro čuvanoj granici prema Austriji, što je – ne oklevajući ni trena - iskoristilo više od 13.000 istočnonemačkih turista, koji su se obreli u Mađarskoj, pohrlivši prema Saveznoj Republici Nemačkoj. Kad su zbunjeni i iznenađeni Mađari ponovo zatvorili granicu prema Austriji, hiljade istočnonemačkih turista je počelo da opseda ambasadu Savezne Republike Nemačke u Budimpešti, tražeći da im se dopusti da otputuju u tu zemlju. Slične scene ponovile su se i u Čehoslovačkoj... Vlasti u Istočnom Berlinu su odmah zabranile sva nova turistička putovanja u inostranstvo, a svoje građane koji su pokušavali da se domognu Zapadne Nemačke pozvale da se vrate kući... Već u septembru širom NDR krenuo je talas masovnih demonstracija u kojima je dominirala parola „Mi hoćemo napolje!“. Da ne bi bilo zabune o njihovim stvarnim ciljevima, demonstranti su uskoro počeli da skandiraju „Mi ostajemo ovde“, i time simbolično najavili početak mirne revolucije, koja je svoj vrhunac imala 4. novembra 1989. na legendarnom Aleksanderplacu u Berlinu, gde se okupilo više od milion ljudi. U međuvremenu, dugogodišnji istočnonemački lider Erik Honeker podneo je (18. oktobra 1989. godine) ostavku, a na njegovo mesto stupio je mlađi i pragmatičniji komunistički političar Egon Krenc. Kako se talas protesta nije smirivao, a ogroman pritisak onih koji su po svaku cenu pokušavali da pređu vruću nemačko-nemačku granicu nije popuštao, Krencov politbiro vladajuće partije je 9. novembra 1989. godine doneo odluku da dopusti slobodan prelaz preko graničnih linija između Istočne u Zapadnu Nemačku, kao i između Istočnog i Zapadnog Berlina... Jedan zbunjeni čovek, po imenu Ginter Grabovski, ondašnji partijski šef NDR za propagandu, koji je tu odluku pročitao na pres-konferenciji u Berlinu, očito nije bio svestan šta se dogodilo. Ali, nisu – čini se - ni ostali. Rikardo Erman (80), nekadašnji dopisnik italijanske novinske agencije ANSA iz Berlina, koji je prvi svojoj agenciji poslao vest sa pomenute istorijske pres-konferencije (pod naslovom „Berlinski zid se ruši“), seća se da je urednik u Rimu pomislio da je dopisnik poludeo i tu vest odmah prosledio u – koš! Granični prelazi su otvoreni u 23.15 još iste večeri i ogromna masa je prosto pohrlila na Zapad. NJihov susret sa razdraganim zemljacima na drugoj strani granice prerastao je ubrzo u svojevrsno narodno veselje... I, za kraj – neka mi bude dozvoljeno - i jedno lično sećanje na događaje od pre dvadeset godina. NIN je nakon tih burnih događaja objavio uvodnik, s potpisom ovog autora, u kome je pozdravio (prvi u ondašnjoj Jugoslaviji) ujedinjenje dve Nemačke. Tim povodom pozvao me je mladi nemački diplomata u ambasadi SRN u Beogradu i rekao: - Zvanično, želim da vam zahvalim za ono što ste napisali. Ali nezvanično, kao prijatelj, mogu vam reći da nisam preterano srećan zbog svega što se događa. Vi nemate pojma kakvi su ti istočni Nemci, i kako će biti teško živeti sa njima u istoj državi..! 1989. - godina promena 4. jun: Poljska Solidarnost dobija izbore i ulazi u vladu, prvi demokratski izbori u istočnoj Evropi 10. septembar: Istočni Nemci idu na Zapad Mađarska otvara granice prema Austriji, hiljade istočnih Nemaca prelazi na Zapad 2. oktobar: Gorbačov u istočnom Berlinu Na obeležavanju 40 godina postojanja Istočne Nemačke sovjetski lider upozorava Istok da ne odlaže reforme 25. oktobar: Sinatrina doktrina Ministar spoljnih poslova Genadij Gerasimov izjavljuje da Sovjeti priznaju pravo svake zemlje da odlučuje kojim će putem ići, doktrina nazvana po Sinatrinoj pesmi „I did it my way“ 28. oktobar: Policija napada demonstrante  Na obeležavanju 71 godine Čehoslovačke nezavisnosti demonstranti zahtevaju smenu vlade, dolazi do prvog sukoba demonstranata i policije, koji će se nastaviti tokom narednog meseca 9. novembar: Pad Berlinskog zida Tokom TV prenosa vladine konferencije za štampu građani saznaju da mogu da prelaze granicu. Hiljade ljudi okuplja se kod Zida, narednog dana buldožeri počinju da razvaljuju Zid. Posle 38 godina istočni Nemci prelaze granicu 10. novembar: Todor Živkov podneo ostavku Nedelju dana posle prvih posleratnih protesta u Bugarskoj, Todor Živkov podnosi ostavku. Na vlasti je bio 34 godine. 24. novembar: Plišana revolucija  Pod pritiskom demonstracija politbiro Čehoslovačke podnosi ostavku, sledećeg meseca predsednik postaje Vaclav Havel 25. decembar: Pogubljen Nikolae Čaušesku Rumunija je jedina zemlja istočnog bloka koja je nasilno srušila vlast i pogubila predsednika Čaušeskua i njegovu suprugu Elenu