Pravo na svoju istoriju

Politička volja. Ta je poruka odjeknula sa Studentskog trga 22. januara kada su ambasadori Nemačke i Francuske Volfram Mas i Žan Fransoa Teral u Rektoratu Beogradskog univerziteta poklonili francusko-nemački udžbenik istorije rektoru Branku Kovačeviću. Simbolično, na Dan pomirenja Francuske i Nemačke (1963). Politička volja Šarla de Gola i Konrada Adenauera pre bezmalo pola veka bila je presudna za pomirenje dva evropska naroda posle Drugog svetskog rata. Politička volja dve države bila je presudna što već nekoliko godina francuski i nemački gimnazijalci iz istih udžbenika uče o zajedničkoj prošlosti od Berlinskog kongresa do danas. I to, razume se, može biti podsticaj zapadnom Balkanu da učini isto. Otud ambasadori kod rektora. Za put od neprijateljske prošlosti do zajedničke budućnosti, neophodna je politička volja, zaključiše ambasadori. U skladu sa zajedničkom budućnošću u EU, ko zna koji put medijski je pokrenuto pitanje neophodnosti zajedničkog udžbenika istorije Srba, Hrvata, Bošnjaka, Albanaca... Koje su to sporne tačke u istoriji oko kojih srpski i hrvatski istoričari ne mogu da se dogovore? Da li su zajednički udžbenici uvod u osporavanje istoriografije kao naučne discipline i pokušaj njene dnevnopolitičke tabloidizacije? No, redom, tačke razlaza istoričara iz ex-YU republika su brojne. Recimo da su najosetljivija pitanja, kako ih navodi dr Kosta Nikolić, naučni savetnik Instituta za savremenu istoriju: karakter stvaranja prve jugoslovenske države 1918, srpsko-hrvatski odnosi u Drugom svetskom ratu, odnosno NDH i genocid koji je ta država počinila prema Srbima i Jevrejima, karakter srpsko-hrvatskih i ostalih odnosa u socijalističkoj Jugoslaviji od 1945. do 1991, priroda raspada SFRJ od 1991. do 1995. godine. Mada, zanimljivo je i to da su se još sredinom prošlog veka jugoslovenski istoričari našli u ćorsokaku kad je trebalo napisati treći tom Istorije naroda Jugoslavije. Akademik Milorad Ekmečić kaže za NIN: „Treći tom je trebalo da počne od 19. veka, Srpske revolucije 1804 – 1815, ideje ujedinjenja Jugoslavije... To su pitanja oko kojih jugoslovenski istoričari nisu mogli da se dogovore, pa je univerzitetski udžbenik ostao nedovršen i treći tom nikad nije napisan. To je period koji sam napisao u Istoriji Jugoslavije (Božić, Ćirković, Ekmečić, Dedijer) i zbog kojeg sam 1973. imao veliku polemiku s hrvatskim i muslimanskim istoričarima. Rečnik kritičara te knjige bio je rečnik iz vremena raspadanja Jugoslavije 1992.“ O različitom pogledu na ratove devedesetih i na raspad Jugoslavije može se svakodnevno čitati u novinama. Dovoljno je na Guglu ukucati reč Maslenica (akcija Maslenica, operacija Maslenica) pa u zavisnosti od toga da li je reč o hrvatskim ili srpskim sajtovima, dobiti potpuno različita objašnjenja. Dr Predrag Marković, naučni savetnik Instituta za savremenu istoriju, kaže da taj primer govori sve: „Svakog 22. januara na godišnjicu Maslenice, Srbi su u žalosti a Hrvati u narodnom veselju“. Za Hrvate je Maslenica, kao i Bljesak i Oluja, oslobodilačka operacija zapisana u kalendaru državnih praznika. Korene takvom tumačenju krvavog građanskog rata devedesetih neki istoričari vide u jednom ranijem pokušaju da se ostvari koncept zajedničke istorije – u Brozovoj Jugoslaviji, kad je suština takvog pristupa bila da se pronađe „jedna stajna tačka“ oko koje će svi da se slože. Istoričar dr Kosta Nikolić, jedan od autora novih srpskih udžbenika istorije, kaže da je stajna tačka proučavanja prošlosti jugoslovenskih naroda bila – Srbija; „velikosrpski imperijalizam“ u Kraljevini Jugoslaviji; u Drugom svetskom ratu to je bio „velikosrpski nacionalistički pokret“ oličen u generalu Dragoljubu Mihailoviću; devedesetih je, po tom istom ključu, „povampireni velikosrpski hegemonizam“ oličen u liku Slobodana Miloševića, jedini krivac za raspad Jugoslavije. „Politički diskurs koji kaže da svi moramo da mislimo na isti način o prošlosti je totalitarni diskurs. Liberalno-demokratski diskurs znači da svako ima pravo na svoj pogled na prošlost. Iluzorno je, a naučno i neintelektualno očekivati da Zagreb i Beograd imaju isti pogled na prošlost. Nisam za nametanje mišljenja, nego za paralelno proučavanje zajedničke prošlosti. Samo treba voditi računa o činjenicama. One se ne smeju prećutkivati.“ Tako, istoriografija u Beogradu ne sme da prećuti ni Dubrovnik, ni Vukovar, ni Ovčaru, ni Srebrenicu. Kao što u Zagrebu ne treba da se prećutkuju Medački džep, Lora, Koranski most, Pakračka poljana, Maslenica, Bljesak, Oluja. Jasenovac i Jadovno. Predrag Marković kaže da je Francuzima i Nemcima trebalo 50 godina idealnih političkih odnosa da bi došli do zajedničkog udžbenika istorije: „A i taj udžbenik ima problema. Optužuje se samo jedna strana za rat u Jugoslaviji. Kada je o našoj istoriji reč pokazali su jednostranost.“ Ako je za utehu, poslovična jednostranost ipak je nešto blaža od dosadašnjih sienenovskih predstava o Srbima: iako najviše prostora u ovom udžbeniku na dve strane „jugoslovenske tragedije“ zauzimaju Slobodan Milošević u Hagu i albanske izbeglice sa Kosova, broj stradalih u Srebrenici nije naveden, jer se o njemu još uvek raspravlja, a NATO bombardovanje Srbije 1999. predstavljeno je u dvouglu – pro i kontra. Posle knjige „Kosovo, kratka istorija“ Engleza Noela Malkoma i „Istorije Srbije od 19. do 21. veka“ Holma Zundhauzena francusko-nemački udžbenik je, u pogledu slike o Srbima, mravlji korak za čovečanstvo, ali veliki za Srbe. I dr Dubravka Stojanović, vanredni profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu, urednica srpskog izdanja četiri istorijske čitanke Centra za demokratizaciju i pomirenje u jugoistočnoj Evropi (NVO sa sedištem u Solunu), kaže za NIN da zajednički udžbenici nisu neophodni. Naprotiv: „Istorija se i dalje razume kao jedan od stubova nacionalnog identiteta i tumačenje prošlosti zavisi od slike koju o sebi želimo da napravimo. Da li će jedan događaj biti osuđen ili slavljen zavisi od sistema vrednosti u društvu. Recimo, ubistvo Aleksandra i Drage Obrenović nekada je doživljavano kao herojski demokratski čin, dok danas veći procenat građana misli da je to bilo surovo ubistvo. Promenio se način vrednovanja istorijske činjenice. Predstave o prošlosti veoma su različite posebno između Srba i Hrvata, naročito posle poslednjih ratova. Stvaranje zajedničkog tumačenja istorije, pa i zajedničkog udžbenika značilo bi da neko mora da odustane od svog tumačenja. To bi bilo shvaćeno kao nametanje i nasilje nad našom istinom. Zbog toga od takvih pristupa treba odustati“, kaže dr Stojanović. Iako su istorijske čitanke iz Soluna, koje je uređivala, pre nekoliko godina izazvale burne polemike i negodovanja u Srbiji „zbog selektivnog odabira“ istorijskih fakata (istoričar Radoš LJušić ih je nazvao „antisrpskim“), dr Stojanović kaže za NIN da su solunske čitanke rađene po principu multiperspektivnosti. „Za razliku od zajedničkog udžbenika koji bi nametnuo jedno, valjda konsenzusom prihvaćeno viđenje, u čitankama, na čijem je stvaranju učestvovalo 60 istoričara s čitavog Balkana, pošlo se od toga da je potrebno upoznati se sa svim dijametralno različitim interpretacijama.“ Još je pre tri decenije srpski akademik Sima Ćirković ukazao da istorijska nauka neznatno utiče na kreiranje istorijske svesti, što se podudara sa kasnijim crnohumornim opaskama istoričara kako su svi ratni zločinci učili istoriju iz tzv. dogovorenih udžbenika, pa nam to nije puno pomoglo. Naprotiv. Tako su izvori istorijske svesti mnogo širi od udžbenika. Porodična tradicija i literatura u daleko značajnijoj meri utiču na istorijsku svest. Mediji – najviše. Zato postoji tendencija tzv. sravnjivanja istoriografske i medijsko-političke istine o istorijskim događajima, pa se medijski kreirana istorijska svest često nekritički gura u udžbenike. „Istoriji se dodeljuje uloga sluškinje dnevne politike i ideologije”, kaže dr Nikolić. I to nije ništa novo. Od Tacita naovamo, istoriografija je uvek delom u službi ideologije i politike vladajućih predstava u društvu. Ipak, istorija kao naučna disciplina pamti da je svako prilagođavanje trenutnim ideološkim i političkim interesima baš dovodilo do rasplamsavanja problema iz prošlosti. Neobično je ilustrativan primer od pre nekoliko godina kada su ostrašćeni Grci pred parlamentom, spalili nove udžbenike istorije za šesti osnovne, u kojima se prećutkuje stradanje grčkog naroda za vreme Otomanske imperije. Grci su protestovali zbog „falsifikovanja istorijskih činjenica i pokušaja da se, zbog političkih ciljeva, Turci prikažu boljim u očima mlađih pokolenja”. Istorijska distanca od 50 ili 70 godina nije dovoljna, kaže akademik Čedomir Popov. Potrebna je i mentalna distanca, koja se stvara kroz mnogo naraštaja, a ona je u slučaju Srba i Hrvata – predaleko. Zato je, zaključuje Popov, dovoljno da svaki narod svoju istoriju sam obrađuje bez otrovne mržnje i bolesne strasti. No, mišljenja istoričara su jedan par rukava. Politička volja je nešto drugo. Intervju: ambasadori Žan Fransoa Teral i Volfram Mas Francuski i nemački ambasadori govore za NIN o tome kako su prevaziđene istorijske razmirice. Jesu li ovim udžbenikom rešena bolna istorijska pitanja između Francuske i Nemačke? Na koji način? Mas: Činjenca da postoji to bolno iskustvo nije problem sam po sebi, pitanje je kako pristupate ovoj činjenici. Da li ćete ići u potragu za jednostranim objašnjenjima, ili ići u lov za većim zločincem, ili ćete pokazati spremnost za samorefleksiju da sebe pitate čime ste doprineli da se dogodi katastrofa. Mislim da je ovo dobar način da se postignu rezultati. Teral: Mi smo ujedinili eksperte s obe strane, koji su se već poznavali, a to je umnogome doprinelo da se projekat realizuje. Zapitali smo se šta je najcrnje u odnosima između Francuske i Nemačke. A to je pitanje Drugog svetskog rata i nacističkog režima. Mi u Francuskoj pravimo veliku razliku između Nemačke i nacističkog režima. Svi su propatili od nacističkog režima u Francuskoj kao i u Nemačkoj. Takođe, sama Nemačka je veoma jasno prihvatila odgovornost za nacistički režim. U takvim okolnostima se, naravno, stvari mnogo lakše odvijaju. Da je Nemačka samo sebi u bradu preuzela odgovornost za Hitlerov režim stvari ne bi bile iste. Nemačka je, naprotiv, veoma jasno osudila nacistički režim. Po kom kriterijumu su birani istoričari? Mas: Moram da priznam da ne znam te detalje. Ono što znam je da već decenijama postoji nemačko-francuska komisija za udžbenike, a postoji i Ekert institut za istraživanja u vezi sa udžbenicima, a kolege iz Nemačke i Francuske u okviru ove institucije već decenijama zajednički rade. Ranije, Institut se bavio preporukama šta treba da se piše u nacionalnim udžbenicima. Nekoliko decenija iskustva, višedecenijske otvorene rasprave o svim pitanjima dovele su do toga da nema više preporuka za nacionalne udžbenike nego je nastao zajednički udžbenik. Teral: Nemam mnogo da dodam. Još u vreme kad sam studirao političke nauke, sa nama je bila jedna velika grupa nemačkih studenata i zajedno smo pili kafu u Latinskom kvartu. Imali smo na studijama jednog profesora istorije, izuzetnog istoričara, koji je imao francusko-nemačke korene. Naravno, radeći s takvim čovekom, koji je i sam puno sarađivao s Nemačkom, mnogo smo naučili. Postoje li reakcije nemačke, odnosno francuske naučne javnosti na ovaj udžbenik? Ima li negodovanja? Mas: Nije mi poznato da postoje kontroverzne rasprave o ovoj knjizi. Udžbenik nisu nametnule administracije naših država, naprotiv, mladi ljudi su izrazili želju da ovakav udžbenik postoji i da iz njega uče. Teral: Nisam čuo za velike kritike ovog projekta, koji jeste rezultat političke volje, ali moram da dodam da sa obe strane granice oba naroda u potpunosti podržavaju to prijateljstvo.  Z.L. Zajedničkog udžbenika nije bilo ni u socijalizmu Bojan Munjin Na mogućnost da se u dogledno vrijeme pojavi neki zajednički hrvatsko-srpski udžbenik povijesti, ugledni hrvatski historiografi sumnjičavo vrte glavom. „Najmanji je problem da sa srpskim kolegama napišemo takav udžbenik, već je puno veći problem kakvu bi reakciju takav udžbenik doživio u javnosti“ kaže zagrebačka povjesničarka Snježana Koren. S njom se slaže respektabilni zagrebački historičar mlađe generacije Tvrtko Jakovina koji smatra da za pisanje zajedničkog hrvatsko-srpskog udžbenika „nema dovoljno interesa ni na jednoj strani“. Ovaj povjesničar vjeruje da je „teoretski moguće da se takav udžbenik napravi, naravno pod pretpostavkom da netko za to ima dovoljno hrabrosti“. Stručno, pedagoški i etički, takav bi udžbenik zaista mogao zadovoljiti sve standarde ali „pitanje koje bi prelomilo njegovu sudbinu je – interpretacija“, smatra Jakovina. Oboje ovih čestitih znanstvenika pribojavaju se kako bi se nacionalistička desnica u obe države, u politici, javnosti i u struci, smjesta digla na noge i kako bi im hrvatsko-srpski udžbenik za povijest ili historiju predstavljao crvenu krpu u oživljavanju starih obračuna. „Takav udžbenik morao bi nužno biti multiperspektivan i uvažavati viđenje različitih aktera o kompleksnim događajima novije historije, kao što je na primjer raspad Jugoslavije i ono što je došlo nakon toga, ali takva multiperspektivnost smjesta bi ušla u koliziju s ’jednom i jedinom istinom’ od koje druga strana, lijevo i desno od Drine, nikako ne želi odstupiti“, smatra Snježana Koren. Inače, ova povjesničarka i njezin kolega Tvrtko Jakovina, zajedno s Magdalenom Agičić, već su jednom bili „pušteni niz vodu“, kada su 2005. godine objavili „Dodatak udžbenicima za najnoviju povijest“, koji se bavio ratovima iz devedesetih i bio je namijenjen školama na srpskom jeziku u istočnoj Slavoniji, nakon isteka moratorija (po Erdutskom sporazumu) za podučavanje historije u ovim školama. Kada su se pojedini mediji dočepali ovog Dodatka i kada su ga počeli čerečiti protivnici činjenice (koja je u Dodatku iznesena) da je i hrvatska strana u ratu činila zločine i da je zaista bilo puno mrtvih civila poslije akcije „Oluja“, nakon samo nekoliko dana napisi su prerasli u pravu harangu a autori udžbenika proglašeni su „izdajicama“ koje „blate domovinski rat i brane četnike“. Interesantno je da Ministarstvo prosvjete koje je naručilo ovaj dodatak, nije stalo dovoljno glasno u obranu autora „Dodatka za najnoviju povijest“ već se elegantno povuklo, tiho maknuvši Dodatak iz javne upotrebe. „Šta bi bilo kada bi u cjelovitom hrvatsko–srpskom udžbeniku, metodom multipersektivnosti i citiranjem arhivskih izvora, izjava svjedoka i drugih aktera, dotaknuli zločine, logore, Hag i kršenja međunarodnog prava u posljednjim ratovima“, pita se Snježana Koren. Ipak, pokušaja da srpska i hrvatska historiografija surađuje na neugodnim temama novije prošlosti bilo je više u posljednjih desetak godina ali potporu za takvu suradnju nisu dala nacionalna ministarstva nego – međunarodne nevladine organizacije. Tako je u posljednjih 10 godina Centar za demokraciju i pomirenje iz Soluna organizirao seriju rasprava historičara jugoistočne Evrope koje su rezultirale izradom četiri historijske čitanke koje su problematizirale tabu teme novije historije, s preporukom da se koriste kao dodatno pomagalo u nastavi. „Nakon što su čitanke prevedene i na japanski“, kažu uglas kolege Koren i Jakovina, „javio se u Hrvatskoj Andrija Hebrang, izričito tvrdeći da čitanke neće biti prevedene na hrvatski jer ’ne trebamo balkanski udžbenik povijesti“, kažu historiografi i pitaju se što bi bilo kada bi predložili hrvatsko-srpsku suradnju po pitanju zajedničkog udžbenika. „Da budemo iskreni, hrvatsko-srpskog udžbenika historije nije bilo ni u socijalistička vremena“, kaže Snježana Koren, „jer je tada izrada udžbenika bila u nadležnosti republičkih ministarstava a što se Francuza i NJemaca tiče, njima je trebalo 70 godina da stignu do zajedničkog udžbenika“, smatra ova historičarka. Kako bilo, na Balkanu nema druge nego da i na kakvu-takvu prošlost – čekamo.