Potera za blagom

Dva šlepera puna umetničkih dela krenula su iz Novog Sada ka Vukovaru. Tako je 2001. godine počelo vraćanje kulturnog blaga, koje Hrvatska potražuje od Srbije. Reč je o procesu o kome se u javnosti malo govori, ali koji predstavlja jedan od uslova da zvanični Zagreb povuče tužbu za genocid podnetu protiv Beograda Međunarodnog sudu pravde. I dok odnosi dveju zemalja stagniraju ili se komplikuju zbog uzavrelih političkih izjava, na poslu vraćanja hrvatskog kulturnog blaga, bez mnogo pompe, kroz Mešovitu komisiju Srbije i Hrvatske, zajedno rade stručnjaci iz dve zemlje. U Hrvatsku je iz Srbije, prema podacima zvaničnog Beograda, poslednjih devet godina vraćeno oko 28.000 predmeta. Najveći deo, čak 21.347, u Vukovarski gradski muzej, franjevačku crkvu Svetog Filipa i Jakova, Bauerovu zbirku i Galeriju umetnina. Gradu koji je najviše razrušen tokom rata vraćena su umetnička dela koja je Krizni štab imenovan od tadašnjeg srpskog ministarstva kulture sa područja Vukovara i okoline, preneo u Vojvodinu. „Iz Muzeja grada Novog Sada i Vojvođanskog muzeja vraćeno je sve tamo pohranjeno blago, kako iz vukovarskog muzeja, tako i iz franjevačkog samostana. Preostali deo koji potražujemo po svemu sudeći se nalazi na ilegalnom tržištu ili je uništen u ratu“, kaže za NIN Branka Šulc, pomoćnica hrvatskog ministra kulture i članica Mešovite komisije za vraćanje kulturnih dobara. Povratak umetnina Hrvatskoj intenziviran je poslednje četiri godine. Zoran Vapa, direktor Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika i član Međudržavne komisije, navodi za NIN da su posle konzervatorskih radova i restauracije u Novom Sadu, u Patrijaršijski dvor u Dalju vraćene 33 ikone i delovi duboreza ikonostasa svetog arhiđakona Stefana, kao i carske i bočne dveri, prestone ikone i krst sa raspećem u Hram svetog velikomučenika Georgija u Boboti. Porodici Paunović iz Vukovara, posle sređivanja, vraćene su dve ikone na platnu, rad Stevana Aleksića. U Dalmatinskoj eparhiji manastiru Krka vraćena je umetnička zbirka koju čini 56 predmeta, dok su manastiru Dragović vraćene četiri ikone. Restauratori u Srbiji učinili su mnogo da vrate stari sjaj ovim umetničkim delima. Neke od njih, kao što su ikone svetog Nikole i svetog Prokopija, iz kapele porodice Paunović u Vukovaru, bile su u jako lošem stanju. Platna pocepana i probijena na nekoliko mesta, okviri oštećeni. Na obe ikone nedostajala je boja. Oštećeni su bili i pozlaćeni okviri u duborezu ikonostasa Patrijaršijskog dvora u Dalju. „Cenimo nastojanja srpske struke u restauraciji, kao i finansiranje ovog posla koje čini Ministarstvo kulture Srbije, ali ima još dosta posla. Prema mišljenju restauratora i konzervatora iz Hrvatske, delovi ikonostasa i sakralni predmeti u Pokrajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture u Novom Sadu, Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima adekvatno su čuvani“, objašnjava Branka Šulc. Srpski član međudržavne komisije objašnjava da se u privremenom depou Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima nalazi 250 ikona iz Eparhije osječko-poljske i baranjske i da na njihovoj konzervaciji rade stručnjaci iz Pokrajinskog zavoda. Ikone iz Dalmatinske eparhije, odnosno manastira Krupa, Krka i Dragović, nalaze se u Muzeju SPC u Beogradu i pošto budu obezbeđeni uslovi i saglasnost Sinoda Srpske pravoslavne crkve, biće vraćene u manastirske riznice. „Ikone iz srpskih pravoslavnih crkava i manastira u Hrvatskoj, kao i knjižni fond istih tretiraju se kao kulturna baština Hrvatske, u vlasništvu Srpske pravoslavne crkve i zato je neophodna saglasnost Svetog arhijerejskog sinoda za vraćanje tih predmeta, a na predlog nadležnog episkopa“, kaže Vapa. U muzeju SPC čuvaju se i umetnička dela iz zbirke porodice Desnica iz Islama Grčkog - Dvori Jankovića i oni će biti vraćeni posle revizije i završetka građevinskih radova na obnovi dvora. Zanimljivo je da su pojedini umetnički predmeti iz Osječko-poljske i baranjske i Dalmatinske eparhije deo izložbene postavke, pa se mogu videti u riznici Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima. Episkop dalmatinski Fotije ističe da ta eparhija poseduje veliko kulturno blago i da crkva vodi brigu i o kulturnom blagu koje joj pripada. „Deo tog crkvenog, sakralnog bogatstva nestao je u vihoru tragičnog rata na prostorima Dalmacije. Ima slučajeva da naše ikone budu pronađene po evropskim galerijama i antikvarnicama, a da niko ne zna kako su one tamo dospele“, kaže Fotije, episkop dalmatinski. Posao nije završen, jer Hrvatska, kako navodi Branka Šulc, potražuje još 24.843 predmeta iz 45 hrvatskih muzeja i 3.097 kulturnih dobara iz manastira, crkava, samostana, ali i privatnih zbirki. Međutim, ne zna se broj dela koja su tokom rata iz Hrvatske dospela na ilegalno tržište umetnina u Srbiji. Nikola Kusovac, član tadašnje komisije za zaštitu kulturnih dobara na ratom zahvaćenom području, kaže za NIN da je za deceniju i po video samo nekoliko slika iz Hrvatske koje su „novi vlasnici“ pokušali da prodaju u Srbiji. „Dvojica mladića došli su kod mene sa slikama, koliko se sećam Vlade Bukovca i Celestina Medovića. Bile su registrovane i utvrdio sam da potiču iz privatne kolekcije kod Slanog. Skrenuo sam im pažnju da bi zbog toga mogli imati probleme jer su vlasnici kataloški evidentirali te slike. Koliko znam, slike su vraćene u Hrvatsku“, navodi Kusovac. Problem je, kaže, što nema preciznih podataka šta još nedostaje Hrvatskoj jer su mnoge crkve potpuno spaljivane, a dela u njima uništavana. „Gledao sam kako hrvatska vojska pali Dvor Srpske pravoslavne crkve u Dalju, koji potiče još iz 18. veka. Isto tako, stajao sam na vratima katoličkog samostana u Kninu koji je bio razvaljen i išaran sprejom. Polomljena je drvenarija, skulpture, a samostan praktično pretvoren u smetlište. Ono što je tu pronađeno, a dosta toga što je bilo devastirano i polupano smešteno je u Kninsku tvrđavu i tu je pronađeno posle Oluje 1995. godine“, priča Kusovac. Zanimljivo je da je nekadašnjem direktoru Crkvenog muzeja u Beogradu Slobodanu Mileusniću tokom devedesetih, dok je rat još trajao, ponuđena za kupovinu vrlo dragocena pisana knjiga iz Dvora u Pakracu. Potraga za delima koja se nalaze u ilegalnom posedu u nadležnosti ministarstava unutrašnjih poslova dve države, kao i nacionalnih odeljenja Interpola. U beogradskoj kancelariji Interpola ne žele da govore o potrazi za umetninama iz Hrvatske. Krajem prošle godine upravo zahvaljujući saradnji Interpola Srbije i Crne Gore, franjevačkom samostanu u Slanom vraćena je slika „Svete obitelji sa malim Ivanom Krstiteljem i svetim Jeronimom” autora Celestina Medovića, iz 1879. godine. Pronađena je u Somboru, a do Srbije je stigla švercerskim kanalima iz Crne Gore gde je nuđena na ilegalnom tržištu umetnina. Iz samostana je ukradena 1991. godine. Slika je pronađena zahvaljujući zajedničkoj akciji policija Crne Gore, Hrvatske i Srbije. Inače, Medović je jedan od najistaknutijih slikara hrvatske moderne, a vrednost njegovih dela procenjuje se na desetine hiljada evra. Među delima za koje se zna da nisu u ustanovama kulture Srbije, već su verovatno deo nečijih privatnih zbirki, nalazi se i četrdesetak skulptura i slika poznatog hrvatskog vajara Ivana Meštrovića. Traga se za tri reljefa iz ciklusa o Hristovom životu, a ne zna se ni gde su završila vrata svetohranilišta, reljefi sa portretima porodice Meštrović i zvono iz crkve Presvetog okupitelja u Otavicama, koja ujedno predstavlja i Meštrovićev mauzolej. Sve umetnine iz sakralnih objekata vraćaju se na mesta odakle su odnete, ukoliko su isti obnovljeni i ako se u njima obavlja bogosluženje. „Ukoliko crkve nisu obnovljene, predmeti će biti vraćeni u buduće riznice. Za Osječko-poljsku i baranjsku eparhiju predviđena je riznica u Vukovaru, za Dalmatinsku eparhiju riznice u manastiru Krki, Krupi, Zadru i pri Sabornom hramu u Šibeniku i za Gornjokarlovačku eparhiju u manastiru Gomirje“, kaže Zoran Vapa. Episkop Fotije navodi da se bez obzira na povremene provokacije i napade na objekte SPC i povratnike u Hrvatskoj u poslednje vreme stanje menja nabolje i polako se stvaraju uslovi za povratak kulturnog blaga. „Ono će biti vraćeno na mesta koja su bezbedna i u prostore koji su adekvatno pripremljeni. Srpska pravoslavna crkva je uvek živela životom svog naroda, pa tako i sada. Koliko Srbi u Hrvatskoj budu slobodno i bezbedno živeli, takav status će imati i njihovi kulturni i crkveni objekti, pa i kulturno blago koje bi trebalo da se vrati. To je nemoguće razdvajati“, zaključuje episkop dalmatinski. Na poslednjim sastancima međudržavnih komisija Hrvatske i Srbije održanim krajem 2009. godine dogovoreno je da srpska komisija tokom ove godine utvrdi konačan broj kulturnih dobara koja se još nalaze u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu, Patrijaršijskom dvoru u Sremskim Karlovcima, Narodnom muzeju u Beogradu i oni će u sledeće dve godine biti vraćeni u Hrvatsku. Preostali deo tražiće ministarstva unutrašnjih poslova dveju država i nacionalni biroi Interpola. U ovoj godini planirano je i vraćanje kulturnih dobara iz riznice manastira Krupa i Krka. Najavljen je i završetak radova i vraćanje preostalih kulturnih dobara u Hram svetog velikomučenika Georgija u Boboti, eparhijsku kapelu u Dalju, kao i riznicu Saborne crkve u Šibeniku, Crkvu svetog Ilije u Zadru i Crkvu svetog Spiridona u Skradinu. Predstavnici Hrvatske u Međudržavnoj komisiji za vraćanje kulturnog blaga zadovoljni su saradnjom sa svojim kolegama iz Srbije. Međutim, oni ne žele da procenjuju da li je ono što je do sada urađeno dovoljno da se kaže da je Beograd ispunio ovaj uslov Zagreba. To je ipak stvar politike.  Potraživanje u brojkama zvanični podaci Republike Hrvatske Ukupno 46.191 predmet nestao je iz 45 hrvatskih muzeja. Iz Srbije i Crne Gore vraćeno 25.205 pokretnih kulturnih dobara. Hrvatska potražuje od Srbije 24.843 muzejska predmeta i 3.097 dobara iz manastira, crkava, samostana. U Jasenovac vraćeno 6.531 predmet iz Arhiva Republike Srpske. Uništeno i oštećeno 70 muzeja, galerija i zbirki. Riznica manastira Krke Riznica manastira Krka jedna je od najbogatijih koju poseduje Srpska pravoslavna crkva. Ima oko 2.200 eksponata i trenutno je pohranjena u Muzeju SPC u Beogradu. Episkop dalmatinski Fotije podseća da ova riznica sadrži stare italo-kritske ikone iz 15. i 16. veka, rukopisne i bogoslužbene knjige iz tog vremena kao i portrete čuvenih igumana Krke i mnoge vredne stvari. U toj riznici čuva se i epitrahilj svetog Save. „Trenutno se izvode radovi na obnovi prostorija za riznicu manastira Krke. Što se tiče građevinskih radova, nažalost nije mnogo učinjeno. To će svakako usporiti povratak prebogate riznice manastira Krke, kao i projekte u manastiru Krupi, crkvenoj opštini Zadar, a odnedavno i u Šibeniku koje delom finansira Ministarstvo kulture Hrvatske. Pošto sredstva koja dobijamo iz Zagreba nisu dovoljna obraćali smo se i nadležnima u Srbiji, a najviše razumevanja i pomoći imamo od Ministarstva vera“, navodi episkop dalmatinski. Gde su knjige iz Pakraca? „Nama bi neko trebalo da kaže gde je blago iz Pakraca? Tu je bilo na stotine hiljada knjiga. Ni Srpska pravoslavna crkva nije objavila šta je sve tokom osamdesetih preneto u Odjel srpske kulture u ovom gradu. Čini mi se da su oni koji su bili na ratištu ipak više brinuli o beloj tehnici nego o umetninama“, ironičan je Nikola Kusovac.