Marambo i pljačka Trećeg rajha

Nedavno je objavljena knjiga „Potraga za ukradenom istorijom“, jedinstvena i izuzetno značajna riznica dokaza o kojima i posle 65 godina od završetka Drugog svetskog rata mnogi radije ćute. Jer, treba zamisliti istorijsku građu iz arhiva i muzeja Srbije (manjim delom iz drugih krajeva Jugoslavije) koja je spakovana u 40 železničkih vagona i transportovana u Beč, a manjim delom u Berlin. Ti dokumenti su u institucijama Trećeg rajha bili prepravljani, uništavani, ili su prešli u lično vlasništvo „istoričara“ i „kolekcionara“. Knjiga o kojoj je reč imala je dramatičnu sudbinu. Marambo kaže da najpre nije štampana u službenom izdanju Ministarstva inostranih poslova FNRJ, iz „spoljnopolitičkih razloga“, da bi on potom prerađeni rukopis u novom obliku ponudio 1952. godine Srpskoj akademiji nauka i umetnosti. Akademija je u maju 1954. godine prihvatila da se ovaj izveštaj štampa, ali je potom autoru usmeno rečeno da to neće moći da se realizuje „iz spoljnopolitičkih razloga“. Marambo je nastavio da radi na rukopisu do smrti. Svestan značaja ovih dokumenata i opasnosti da budu uništeni, predsednik Matice srpske, akademik Mladen Leskovac, šest godina posle Maramboove smrti, 1974. objavljuje ih u sedam brojeva Matičinog Zbornika za istoriju jezika i književnosti, namenjenog uskom krugu stručne javnosti (tiraž ukupno 300 primeraka). Zahvaljujući jednom entuzijasti-znalcu, savetniku u Ministarstvu pravde Vladimiru Davidoviću, i vlasnicima izdavačke knjiža-re Jugoistok (Terazijski prolaz u Beogradu), Sonji i Petru Đuriću, ovaj rukopis dr Vojislava M. Jovanovića Maramboa je, kao knjiga, konačno postao dostupan čitaocima. Ko je bio Marambo? Rođen kao Vojislav M. Jovanović (1884-1968) završio je književnost, doktorirao, predavao uporednu književnost na Filozofskom fakultetu u Beogradu. U vreme rata 1914-15. radio je u Pres birou srpske vrhovne komande, potom je bio šef Pres biroa srpske vlade u Londonu i Vašingtonu. Po završetku rata uređivao je Srpski književni glasnik (1920-21), zaposlio se u Arhivi i Istorijskom odeljenju Ministarstva inostranih poslova, bio je generalni konzul u Rimu (1927), pa savetnik poslanstava u Beču, Bernu i Londonu, gde je bio i otpravnik poslova. Bio je načelnik Glavne arhive Ministarstva inostranih poslova od 1937. do 1941. godine kada je penzionisan. Posle završetka Drugog svetskog rata, Marambo je 1945. godine postao načelnik Istorijskog odeljenja Ministarstva inostranih poslova. Od 1950. do 1954. radio je u Institutu SANU za proučavanje književnosti. Ponovo je penzionisan 1962. U predgovoru knjige dr Vojislava M. Jovanovića, akademik Vasilije Krestić kaže da je Marambo kao malo ko u našoj sredini poznavao sve značajnije arhivske fondove i zbirke u čitavoj bivšoj Jugoslaviji, posebno u Srbiji. Inače, bio je veoma plodan pisac, sastavljač antologija narodnih pesama i pripovedaka, prevodio je sa francuskog, engleskog, norveškog i nemačkog jezika. Kao odličan poznavalac arhiva, Jovanović je bio konsultant Državne delegacije FNRJ za restituciju arhivske građe opljačkane od Austrijanaca i Nemaca u vreme rata 1941-45. Tako je imao uvid u nemačku i austrijsku dokumentaciju koja se odnosila na pljačku srpskih, odnosno jugoslovenskih arhiva. I ova knjiga najvećim delom počiva na tim izvorima, čvrsto i dokumentovano. Akademik Krestić, kao istoričar, objašnjava suštinu pljačke srpskih arhiva, nezapamćenu tokom Drugog svetskog rata: „Osnovni motiv zbog kojeg su Austrijanci u Nemci krenuli u organizovanu pljačku srpskih arhiva bio je političke prirode. Opterećeni odgovornošću za izbijanje Prvog svetskog rata, i za sva stradanja do kojih je došlo u tom ratu, verovali su da će u srpskim arhivima naći dokumente kojim će Srbiju i Rusiju, kao i njihove saveznike učiniti odgovornim za rat i za sve njegove nedaće, a da će sa sebe skinuti odgovornost za silne ljudske žrtve i materijalna uništavanja. Da to Jovanović nije uradio, danas ne bismo znali šta su Austrijanci i Nemci odneli iz naše zemlje kao ratni plen i pljačku. Ne bismo znali ni ko je, na koji način i u kom svojstvu učestvovao u devastaciji naših arhiva. Zahvaljujući Jovanoviću, znamo koje su sve ličnosti uzele učešće u tom kriminalnom poslu“ zaključuje Krestić. Kao ilustracija za način pustošenja srpskih arhiva, citiramo jedan od mnogih dokumenata autora knjige: u izveštaju br. 2356/41 referenta za arhivsku zaštitu pri nemačkom Upravnom štabu u okupiranoj Srbiji upućenom 6. septembra 1941. Rajsarhivu u Beču o stanju u kome se nalaze biblioteke i arhivi u bombardovanom Beogradu, piše: „Svuda se nalaze knjige napuštenih učilišta i instituta, kao i pojedinaca koji politički ili rasno nisu besprekorni. Služba bezbednosti i Ajnzacštab Rozenberg već su stavili ruku na dragoceniji materijal, ali je materijal koji trenutno nema nikakve vrednosti svuda, ipak, ostavljen, radi prikupljanja jednoj srpskoj centralnoj biblioteci.“ Treba reći da je „srpska centralna biblioteka“ trebalo da bude neka nova biblioteka koja bi se formirala nakon što su Nemci u bombardovanju 6. aprila 1941. do temelja razrušili Narodnu biblioteku i uništili – 500.000 svezaka, zbirku časopisa od 4.000 brojeva, 200 starih srpskih štampanih knjiga, inkunabula (najstarije štampane knjige, stare više od 1.500 godina), unikata i retkosti, i 1.390 rukopisa, uglavnom, iz srednjeg veka. Prikupljanje obimne građe za ovu knjigu dr Vojislav M. Jovanović je završio 15 godina pre svoje smrti, i u predgovoru koji nosi datum 20. avgust 1953. zapisao je i ovo: „Ova knjiga je gotovo u celini izrađena po ratnim dokumentima neprijatelja: po aktima nemačkih upravnih vlasti u okupiranoj Srbiji iz vremena Drugog svetskog rata, a naročito po aktima onih nadležnih arhivskih ustanova Berlina i Beča nacističke ere, koje su svojevremeno i bile uzele inicijativu i vodeće učešće u pljački, zloupotrebama i uništavanju naših arhiva... Mogu slobodno reći, gubici NR Srbije obimniji su i važniji od svih ostalih uzetih ukupno...“ Od upotrebljenih nacističkih izvora, Jovanović, navodi i radne dokumente i pri-vatne hartije koje su za sobom ostavili u Beogradu dr Robert Švanke i njegov naslednik, upravni savetnik dr Herman Celtner: „Obojica okupatorskih službenika u Beogradu sprovodili su određeni im posao organizovane arhivske pljačke sa teritorije okupirane Srbije iz svoga privremenog magacina organizovanog u prijemnim dvoranama zgrade jugoslovenskog Ministarstva inostranih poslova u Beogradu (danas Maršala Tita 16), kao i iz svoje radne kancelarije u zgradi Poštanske štedionice (Takovska 2), gde se vršilo prikupljanje, odabiranje i pakovanje u sanduke materijala namenjenog pošiljci u Rajh – objašnjava Jovanović. Ove knjige izvesno ne bi bilo da se za Maramboove spise nije zainteresovao Vladimir Davidović, savetnik u Ministarstvu pravde Srbije, koji je 12 godina proveo na mestu generalnog sekretara SANU. Kao blizak saradnik negdašnjeg predsednika SANU Dejana Medakovića (priredio je osam knjiga Medakovićevih memoarskih zapisa) pred kraj njegovog života, 2008. čuo je od ovog znalca za sudbinu Maramboovog rukopisa. Obratio se Miru Vuksanoviću, v.d. predsednika Matice srpske, za dozvolu za objavljivanje, i dobio ne samo dozvolu već i originalne primerke Zbornika sa svim nastavcima Maramboovog teksta. A povodom ove knjige, za NIN kaže: „Ova knjiga predstavlja prvi i jedini popis opljačkanog arhivskog materijala, ali i dokaz da su nacisti tom pljačkom hteli još nešto: 1. da prikupe dokaze za krivicu Srbije za izbijanje Prvog svetskog rata, odnosno veze Apisa sa Mladom Bosnom; 2. da nađu dokaze o primatu Nemstva (svega što je značajno za sve Nemce) u Vojvodini i 3. da unište dokaze koji podržavaju istorijsko pamćenje srpskog naroda. A moj cilj je bio da se pred licem javnosti pojavi deo istine o srpskoj istorijskoj svesti. Poput Bulgakova, verujem u latinsku mudrost (Librae non ignesce est) da knjige, ipak, ne gore!“ Gavrilo Princip, „slobodni zidar i Jevrejin“ Pljačka i uništavanje srpskih arhiva nije bilo delo razularene soldateske pod zastavama sa kukastim krstom. Način na koji su u Beču i Berlinu dokumenti iskorišćavani pokazuje ciljeve pedantno izvedene pljačke. Jedan od ciljeva je bio: dokazati organizatorsku ulogu srpskih vlasti u atentatu na nadvojvodu Ferdinanda, to jest, vezu između srpskog generalštabnog pukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa i grupe atentatora sa Gavrilom Principom na čelu. Tu spregu su nacistički „istoričari“ pokušali dokumentovati grubim falsifikovanjem Apisovih predstavki i prepiske. Psihološke pripreme za prevaru započete su još između dvaju svetskih ratova: na primer, u broju od 8. januara 1936. Volkischer Beobachter napisao je za Principa da je „slobodni zidar i Jevrejin“.