Pariski restlovi beogradske kolekcije

Najava aukcijske kuće Sotbi da će se krajem juna u Parizu i Londonu održati javna prodaja četiri rada iz dela kolekcije Eriha Šlomovića koju čine 140 slika i njegova dokumentacija koju je 1940. ostavio u Parizu, otvorila je, po ko zna koji put, kontroverze i nedoumice. Danas Srbija izgleda nije u prilici ni da zatraži bar kopije pisane građe, dokumentacije i beležaka Eriha Šlomovića koje čine veliki deo pariske kolekcije, iako je po pronalaženju te kolekcije 1980. tadašnja Jugoslavija neuspešno pretendovala i na nasleđivanje, Kopije bi bile od značaja za proučavanje vrednijeg, drugog dela Šlomovićeve kolekcije koji se čuva u Narodnom muzeju. One bi, verovatno, otkrile i sa kim se Šlomović, kao sekretar tada najvećeg trgovca umetnina Ambroza Volara, sastajao, zbog čega, na koji način je dobijao slike najvećih slikara, šta je zapisivao o tome kako su nastajala neka od najvećih likovnih dela XX veka. Stručnjaci su saglasni da sve to nema veliki umetnički značaj, ali bi bilo od koristi za rekonstrukciju Šlomovićevog života. Uz malo ironije gubitnika može se reći i da te beleške, pisane na srpskom, ionako ne znaju da pročitaju Šlomovićevi i Volarovi naslednici, koji su podelili pariski deo kolekcije. Pre povratka u Kraljevinu Jugoslaviju 1940. godine, kada je u Beograd doneo najvredniji deo kolekcije koju čini 400 umetničkih predmeta izuzetne vrednosti, čiji je vlasnik Narodni muzej, Šlomović je umetnički manje vredan deo kolekcije ostavio u Parizu. Najveći deo onoga što je Šlomović ostavio 1940. u dva sefa, 140 umetničkih dela, koliko se danas tvrdi, iako su jugoslovenske novine 1981. navodile 190 slika, crteža, grafika, pisama i fotografija, sudski je pripao 2006. godine Volarevim naslednicima. Šlomovićevi, koji danas žive u Izraelu, dobili su samo ona dela na kojima je stajala lična posveta Erihu Šlomoviću. NJima je, najverovatnije, pripala i dokumentacija? Po nekoj logici stvari trebalo bi da se nalazi u Izraelu kod naslednika Eriha Šlomovića i da sadrži oko 50 kataloških jedinica. Da li će Srbija zatražiti bar kopije Šlomovićeve dokumentacije, o tome sada u Narodnom muzeju ćute. Moguće zbog toga da neko od naslednika, bilo Volarevih ili Šlomovićevih, ne dovede ponovo u pitanje pravni status Šlomovićeve kolekcije u Beogradu. Kako god, krajem juna na pariskoj aukciji kod Sotbija biće izloženo “Drveće u Koliuru” (1905) foviste Andrea Derena, čija se vrednost procenjuje na više od 10 miliona evra. Ume Sotbi da prodaje, jer je najskuplje zabeležena cena jednog dela tog umetnika, prodatog pre 10 godina, bila dva miliona evra. Na aukciji u Londonu naći će se Pikasova gravira „Skromni obrok” (1904), Sezanov „Portret Emila Zole” (između 1862-1864) i Degaova monotipija „Praznik zaštitnice” (oko 1878-79). Reč je o delima malog formata, grafikama i otiscima sa stakla ili neke druge glatke površine, ali danas, kada više vredi ime od umetničkog dela, sigurno će se sve navedeno prodati za milionske iznose. Bez obzira na sumanute cifre, sve nabrojano u kolekciji, po vrednosti su, slažu se i Tatjana Bošnjak, kustos Zbirke strane umetnosti Narodnog muzeja i njen penzionisani kolega Nikole Kusovac, samo restlovi u odnosu na dela koja je Šlomović doneo u Beograd. Do saznanja za postojanje “pariske” kolekcije došlo se slučajno kada je Sosijete ženeral banka 1980. godine utvrdila da jedan njen klijent već 40 godina ne plaća korišćenje dva sefa, te je dug narastao na više od 40.000 franaka. Sefovi, čiji je zakupac bio jugoslovenski državljanin Erih Šlomović, nasilno su otvoreni 7. novembra iste godine. Otkriće umetničkih slika bila je prava senzacija, o čemu su pisali svi jugoslovenski i mnogi svetski listovi. Mada je banka bila dužna, pošto se jugoslovenski državljanin nije pojavio 40 godina, da obavesti konzulat zemlje svog klijenta, to nije učinila. Zakazala je aukciju u palati Druo za 19. i 20. mart 1981. Vest o tome prvi je objavio Internešenel herald tribjun u dvobroju od 28. februara do 1. marta. Prigovor su istovremeno uložili Jugoslavija i izvesna gospođa Žonas, koja je tvrdila da deo tih slika pripada Volaru, odnosno njoj kao jedinom živom nasledniku. Prihvaćen je jugoslovenski prigovor. Odakle nade tadašnje Jugoslavije da 1981. zatraži pravo vlasništva na umetnička dela koja su pre četiri godine podeljena između Šlomovićevih i Volarevih naslednika? Osnov za to datira iz 1944. godine. Roza Šlomović, Erihova majka, kao jedina preživela iz porodice Šlomović, koja se početkom rata sklonila u selo Bačinu kod Varvarina, početkom decembra 1944. posetila je u Beogradu porodičnog prijatelja Ivana Ribara. Zatražila je pomoć oko prebacivanja Erihove kolekcije iz Bačine u Beograd. A tamo je bila upakovana u dva sanduka sa ukupno 400 umetničkih dela, koja su, tokom Drugog svetskog rata bila zazidana duplim zidom u letnjoj kuhinji porodice Živadinović. Pogodba sa Ribarom je glasila: umetnine Roza ustupa državi, a ona dobija doživotnu penziju, stan i po njenoj želji trebalo je da se osnuje Šlomovićeva galerija, kao uspomena na njenog sina. Mnogi osporavaju postojanje te pogodbe, ali da je nije bilo veliko je pitanje kako bi Roza Šlomović 31. decembra još ratne 1944. dobila na raspolaganje teretni vagon koji je prikačen na mešovitu kompoziciju u Stalaću? Sa Rozom je za Beograd putovala i njena snaha Mara Hercler, kasnije udata Albahari, majka pisca Davida Albaharija, sa dvoje dece. Do sudara vozova došlo je u tri sata ujutro nadomak Velike Plane. Poginula je Roza Šlomović i dvoje dece Mare Hercler. Mara je, upućeni su tvrdili, sanduke sklonila u magacin nekog trgovca. Dalja sudbina kolekcije ima dve priče. Po jednoj verziji Ivan Ribar se, čuvši da strane diplomate kupuju slike od Beograđanina, prisetio već zaboravljenog dogovora sa Rozom Šlomović, te je dao nalog da se ispita šta je sa Šlomovićevom kolekcijom. Udba je pronašla Rozinu rođaku Maru, koja je živela u Peći i otkrila gde je sklonila kolekciju. Sanduci sa svim umetničkim delima i njihovim popisom nađeni su na beogradskoj adresi, koju je ona navela. Tako je kolekcija predata na čuvanje Narodnom muzeju u Beogradu. Po drugoj verziji priče jedan strani diplomata je želeo da kupi umetnička dela od jedne žene. Udba je saznala za to i ubrzo potom našla Šlomovićevu kolekciju i predala je Narodnom muzeju. Jedno je sigurno, kolekcija je u Narodni muzej doneta 1949. godine. Jugoslavija je tek 1968. pravnosnažno postala vlasnik Šlomovićeve kolekcije. U međuvremenu je vođeno nekoliko ostavinskih postupaka. Prvi postupak su u Zagrebu pokrenuli Šlomovićeva tetka Judit Hercler i sestra od ujaka Hilda Flajšman. Proglašene su 1957. jedinim naslednicama, što je već naredne godine oborio Savezni vrhovni sud. U postupak su se dalje uključili Rut Ešel i Ruben Goldfinger, Erihovi brat i sestra od tetke iz Izraela, te Mara Albahari iz Peći. Krajnju presudu u korist države doneo je Opštinski sud u Varvarinu. Odakle Šlomoviću kolekcija dela najvećih francuskih slikara 19. i 20. veka? To pitanje prvi put je postavljeno po Šlomovićevom dolasku u Beograd 1940. i do danas nema sasvim jasnog odgovora. Po jednima, reč je o delu Volarove kolekcije, jer Erih Šlomović, kao sekretar Ambroza Volara, nije imao finansijske mogućnosti da kupuje ni grafike, ni monotipije, a kamoli ulja na platnu najvećih svetskih slikara tog vremena. Drugi pak, upravo zbog manjeg broja slika većeg formata, a više crteža, skica i grafika smatraju da to nikako nije deo Volareve kolekcije već je reč o poklonima koje je Šlomović kao Volarov sekretar dobijao kada ga nekim poslom pošalje do Sezana, Matisa i drugih tada vodećih francuskih umetnika. Izvesna potvrda ovog, drugog, mišljenja stigla je u Beograd još pre Drugog svetskog rata. Advokat Volarovih, Fabijano, koji je vodio ostavinsku raspravu nakon pogibije Ambroza Volara u saobraćajnoj nesreći 1939. izjavio je: Sve što se nalazi kod Šlomovića njegovo je. A kolekciju Ambroza Volara nasledio je njegov brat Lisijan, dok su manji deo podelile dve sestre. Poznato je da je Erih Šlomović, kada je stigao u Beograd, prvih dana 1940. došao kod Milana Kašanina, tada direktora Muzeja kneza Pavla i ponudio mu da Muzej otkupi njegovu zbirku. Kašanin je tada procenio da to nije reprezentativan materijal. Mora se imati na umu da u to vreme knez Pavle kupuje Renoarovu Kupačicu i druge reprezentativne slike velikih formata, dok su većina dela u Šlomovićevoj zbirci studijski materijali (grafike, monotipije, crteži…), a mnogo manje izložbeni. Kašanin je uvideo da malo toga što Šlomović nudi, a nudio je zbirku od 400 dela, može da upotrebi za izlaganje. Drugo, Kašanin, kao oprezan čovek, tvrdi Kusovac, nije bio siguran za poreklo kolekcije pa je naložio našoj ambasadi u Parizu da proveri ko je Šlomović i odakle mu slike. Slikar Peđa Milosavljević, službenik Poslanstva Kraljevine Jugoslavije, zadužuje njihovog službenika koji nalazi advokata Volarevih, od koga dobija izjavu da je sve što je kod Šlomovića njegovo vlasništvo. U pismu poslatom 1. marta 1940. Milosavljević potvrđuje Kašaninu da može da kupuje sve što se nalazi kod Šlomovića.. Pismo Peđe Milosavljevića Milan Kašanin je, sa nekolicinom svojih zabeležaka, dao tadašnjem kustosu Narodnog muzeja Nikoli Kusovcu. Deo pisma objavljen je u Ekspres politici 4. marta 1990. godine, gde stoji: “Šlomović nije Volarov naslednik. Stvari koje sada ima počivši Volar davao mu je za života, pošto je Šlomović obećavao da će načiniti neku vrstu Volarove biblioteke i jednu malu zbirku francuskih slikara”. Tokom 90-ih francuski advokat koji je zastupao Šlomovićeve naslednike u postupku nasleđivanja “pariske” zbirke posetio je Narodni muzej u Beogradu. Nikola Kusovac mu je dao kopiju pisma Peđe Milosavljevića uz obećanje da će Narodni muzej dobiti kopiju dokumentacije iz dva sefa pariske banke. Ništa od obećanog. Osvrćući se unazad, na svake dve decenije pokrene se priča o Šlomovićevoj kolekciji. Gotovo uvek je u pitanju neki od sudskih sporova, borbi za nasledstvo. Kontroverze prate njegove slike već 60 godina. Neko iz zlobe, neko iz koristi, ponešto doda. Kao što se dovodi u pitanje vlasništvo kolekcije, jednako se dovodi u pitanje Šlomovićev odnos sa Ambrozom Volarom: od poslovnog, preko prijateljskog do homoseksualnog. Ko je Erih Šlomović? Pre svega, čovek koji je Srbiji ostavio jednu od najboljih umetničkih kolekcija koju Narodni muzej ima, tvrde naši likovni stručnjaci. Znači, više nego što je iko posle njega uradio. O tome govori i činjenica da Narodni muzej u Beogradu može da se pohvali da ima i jednu Pikasovu sliku: Glavu žene (1909). Doneo ju je upravo Erih Šlomović iz Pariza 1940. godine. Pun planova vratio se te godine u Beograd. Prema onom za šta se zna nameravao je da osnuje galeriju savremene jugoslovenske umetnosti i da pokrene umetničke časopise, a od svega nije ostvario ništa. Nemačka patrola ga je zajedno sa ocem Bernardom i bratom Egonom uhapsila u selu Bačini, po kazivanjima jednih, u jesen 1941, po drugima 1942. godine. Oko mesta i datuma smrti Eriha Šlomovića, kao i oko svega vezanog za njegov tragičan život, postoji nekoliko verzija. U arhivi Državne komisije za utvrđivanje ratnih zločina stoji da je Erih Šlomović ubijen u logoru Sajmište krajem 1942. godine. Znaju sadržaj dokumentacije O dokumentaciji Eriha Šlomovića, fotografijama i pisanom materijalu koji se zajedno sa slikama i crtežima nalazio u sefovima pariske banke, Tatjana Bošnjak, kustos Zbirke strane umetnosti Narodnog muzeja, kaže: - Sa jednim delom tog materijala smo upoznati. Nalazi se u katalogu aukcije koja je bila zakazana u palati Druo za 19. i 20. mart 1981. godine. U izučavanju istoričarima umetnosti dosta pomaže arhiva Ambroza Volara, mikrofilmovi koje su njegovi naslednici poklonili Orsaju. Planove o potraživanju kopija ostatka dokumentacije Eriha Šlomovića ni Tatjana Bošnjak ne pominje.