Odlazak protomajstora

Na dva meseca pre osamdeset osmog rođendana završio se životni put arhitekte Bogdana Bogdanovića. Uz osećanje iskrenog žaljenja zbog njegovog odlaska, istovremeno se sa pijetetom i divljenjem prisećamo njegovog dugog života ispunjenog delatnim neumorom i obiljem visokih stvaralačkih dometa. U vreme sve uže radne usmerenosti i naglašene profesionalne specijalizacije retke su ličnosti renesansne stvaralačke širine na visokoj kvalitetnoj ravni kao što je to bio slučaj sa Bogdanom Bogdanovićem. Pored posvećenosti arhitekturi i urbanizmu, kao osnovnom pozivu, Bogdanović je svoj raskošni kreativni dar iskazivao i u skulpturi, crtežu, publicistici, literaturi, filozofiji, pedagogiji, društvenom angažovanju. Više sklon gradograditeljstvu nego arhitekturi, Bogdanović se od samog profesionalnog starta nameće svežinom analiza, ideja i inicijativa u složenoj oblasti planiranja gradskih aglomeracija i prostornog uređenja. Pored praktičnog projektovanja njega više privlači teoretska strana urbanizma gde se on javlja kao lucidni istraživač istorijskih tokova, kao vispreni analitičar savremene prakse i kao preduzimljivi pokretač novih tvoračkih inicijativa. Od MALOG URBANIZMA (zbirke novinskih tekstova iz 1958. godine) nižu se naslovi: ZALUDNA MISTRIJA, URBANISTIČKE MITOLOGEME, URBS & LOGOS, KRUG NA ČETIRI ĆOŠKA, KNJIGA KAPITELA, GRAD BUDUĆNOSTI, UKLETI NEIMAR, ZELENA KUTIJA... Ovim delima on je u našu urbanologiju uneo mnoge teorijske inovacije i brojne intrigantne teze koje će ostati kao inspirativni podsticaj za naše urboteoretičare i gradograditelje. Prvi profesionalni Bogdanovićevi koraci praćeni su i njegovim interesovanjem za područje memorijalnih obeležja. U vreme kada se, posle Drugog svetskog rata, kod nas na sve strane podižu spomenici sa realističkim ili socrealističkim figuralnim kompozicijama bombaša, jurišnika ili ranjenika, Bogdanović nije u njima video pravi simbolički odraz naše oslobodilačke borbe i već svojim prvim Spomenikom jevrejskim žrtvama fašizma u Beogradu 1952. najavljuje originalni tvorački pristup koji će se u narednim decenijama raznolikim obličjima umnožiti na brojnim lokacijama širom Jugoslavije. Mladalačka naklonost prema nadrealizmu u punoj meri realizovala se u Bogdanovićevim memorijalnim ostvarenjima. Posve originalne, čudesno izmaštane figuralne forme najčešće smeštene u prostorne ansamble impresionirale su svežinom kompozicija i asocijativnim zračenjima. Podignuti na nekadašnjim ratnim stratištima, ovi kompleksi su u sebi nosili dužni spomen na odgovarajuće tragične događaje, ali su u mnogo većoj meri podsticali na životni optimizam. Bili su to artefakti oslobođeni bilo religioznih bilo ideoloških primesa, pa su njihove likovne vrline naišle na izdašne pohvale i izvan granica Jugoslavije i autoru donele visoku umetničku reputaciju okrunjenu značajnom nagradom na velikoj izložbi u brazilskom Sao Paulu. U dugom nizu Bogdanovićevih ostvarenja posebno isticanje zaslužuju kruševačko Slobodište, vukovarski Dudik, prilepska Nekropola, vrnjačka Popina, čačanski Spomen-park, sremskomitrovačko Spomen-groblje, bihaćke Garavice, ali bi počasno mesto među njima moralo da pripadne mostarskom Partizanskom spomen-groblju. Velika, raskošnim detaljima i kamenim formama oblikovana, ova prostorna kompozicija tako je vešto utkana u padinu brega da se sa njim sjedinila u impozantni memorijalni kompleks širokog topografskog dejstva. Iako, za razliku od drugih ostvarenja, nosi pojednostavljen asocijativni intenzitet, Jasenovački cvet je svakako najpoznatije Bogdanovićevo delo. Koliko je bila neprestana posvećenost autora memorijalima govori podatak da je on u realizaciji projekata na licu mesta predano sarađivao sa radnicima, klesarima i drugim zanatlijama u ulozi, kako je voleo da istakne, (mitskog) protomajstora. Bogdanovićev nemirni duh svoju osobenost ispoljio je i u njegovom pedagoškom radu. Za njega su bili tesni standardni profesorski kalupi na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu, pa je i u toj sredini stekao ugled nesvakidašnjeg učitelja praćenog podeljenim mišljenjima u rasponu od visokog uvažavanja do samog poricanja. Pokušaj da sedamdesetih godina izvrši nastavnu reformu na Arhitektonskom fakultetu završio se neuspehom, pa je, kao neku vrstu zamene, neumorni profesor u šumadijskom selu Mali Popović organizovao svoju slobodnu školu koja je bila veoma popularna naročito među pripadnicima mladog arhitektonskog naraštaja. U društvenom angažovanju, Bogdanović je najpre upamćen, treba to reći, kao, i hvaljen i osporavan, gradonačelnik Beograda u periodu od 1982. do 1986. Posle Osme sednice on se stavlja na stranu Miloševićevih oponenata i 1993. trajno se seli u Beč, o čemu detaljno govori u poslednjem intervjuu, pod naslovom „Mitski šetač“, koji je u aprilu objavljen u NIN-u. Na svom dugom životnom putu Bogdanović je bio arhitekt, urbanist, skulptor, profesor, društveni radnik, pisac, graditelj, ali sebe je najradije video kao mitskog protomajstora. Otuda i naša pretpostavka da bi on najpre izabrao da ga u našem oproštajnom obraćanju oslovimo upravo tim zvanjem – dakle, laka Vam zemlja, dragi Protomajstore.