Pisac sećanja i zaborava

Prozni i dramski pisac Žarko Komanin (1935, Drenovštica kod Nikšića – 2010, Beograd) dugo je bio u senci poznatih imena svoje generacije, M. Bulatovića, D. Kiša, B. Pekića, M. Kovača i drugih, jer je svoju prvu proznu knjigu, roman Kolijevka (1976), objavio posle njihovih ranih knjiga, ali i mnogobrojnih medija, koji su ga isključivo videli kao pozorišnog kritičara i dramskog pisca. Tek je u poslednje dve decenije znatno promenjen odnos prema njegovom književnom delu, i sada se ono ukazuje kao izuzetno značajno i u oblasti prozne i u oblasti dramske književnosti. Za Komanina je njegov izvorni srpski jezik bio njegov trajni duhovni i metafizički zavičaj, koji je isto toliko voleo koliko i svoj stvarni zavičaj u Crnoj Gori i svoje mitsko literarno mesto Pelinovo u dolini Zete. Vrednostima, značenjima, zvuku i lepoti toga jezika posvetio je čitavo svoje književno delo. Kao stvaralac koji je neposredno osećao tok i dinamičnost istorijskog vremena i potrebu njegove jezičke i umetničke projekcije, on je svojim proznim i dramskim delom uzbudljivo svedočio o njihovom značaju za stvaranje potpunije individualne i kolektivne predstave o svetu i promenama u njemu i za neprekinuto potvrđivanje onih tradicionalnih životnih vrednosti i osobina koje daju stabilnost i smisao čovekovom trajanju u vremenu. Iz te stajne tačke proizilazile su neke od najvažnijih tematskih i značenjskih osobina celokupnog njegovog književnog dela. Lirska predstava zavičajnog prostora u pelinovačkoj vali, s manastirom Ostrogom u visini, „Božjom rukom zakucanim u stijenu ostrošku“, kako je ne jednom naglašavao, proizašla iz duboko emotivnog i postojanog etičkog odnosa prema njima, lirska projekcija jezičkih i stilskih sredstava u dočaravanju duboke doživljenosti ovih pojmova, najznačajnije određuje količinu i nivo estetskih i vrednosnih odlika Komaninovih književnih ostvarenja, posebno dva njegova poslednja prozna dela, romana Ako te zaboravim, moj oče i LJetopis vječnosti, koji se nalaze u čvrstoj međusobnoj povezanosti romanesknog diptiha, objavljenog u dva redovna kola Srpske književne zadruge 2005. i 2009. godine. Ta dva romana s pravom su se našla u najužem izboru za najznačajnije nagrade koje se kod nas daju za prozu, ali su im one ipak izmakle, možda i zbog suviše simboličkog jezika kojim su napisani. I prethodni romani – Kolijevka, Kostanići, Provalije, Prestupna godina, Gospod nad vojskama, kao i pripovetke Zakopano i otkopano i drame Prorok, Ognjište, Pelinovo, Godo je došao po svoje, sintetičnim književnim sredstvima, koja se neretko poistovećuju sa poezijom, autentično govore o istini istorije, o humanosti, hrišćanskoj ljubavi prema bližnjima, prema porodici, narodu, veri, državi, njenim simbolima. U svim Komaninovim knjigama ovi motivi dobili su ne samo tematsku već i važnu semantičku odrednicu kao bitni uslovi neprekidnog čovekovog traganja za istinom i smislom života i dostojnog opraštanja od njega u trenutku umiranja. Otuda, pored ljubavi, toliko motiva smrti i umiranja u njegovom delu. Varirajući jednu od ključnih tema srpske književnosti s kraja 20. i prvih godina 21. veka o tragičnoj krivici istorije i ideologije u sudbini pojedinca i njegovog naroda, Žarko Komanin je svojim romanima i dramama ispisao melanholičnu i oporu baladu o sećanju i zaboravu koji se kao godišnja doba, kao dan i noć, kao svetlost i tama, kako bi on rekao, ritmično smenjuju i obnavljaju u čovekovom individualnom i kolektivnom životu i time trajno potvrđuju njegov sadržaj, punoću i neminovnu prolaznost. Tema koju je ovaj pisac najčešće uzimao za predmet svojih romana i drama – tragične ideološke i etičke podele naroda u toku Drugog svetskog rata i u vreme Informbiroa, sagledane iz perspektive poraženih i ubijenih za zajedničku ideju otpora tuđincima, teme oceubistva i bratoubistva u tim turbulentnim vremenima – na svojevrstan način je pojačana produbljenim autorskim pogledom na tragične sudbine poraženih i izopštenih i po završetku rata i primirenih ideoloških sukoba. Na takvu sadržinsku nit Komaninovog rukopisa nadovezuje se jedna opštija, univerzalna priča književnosti o sećanju i zaboravu, o grehu i ispaštanju, o traženju istine postojanja i vaskrsenju ličnosti koje mu donosi saznavanje i prenošenje istine kroz priču i svedočenje. Sve te mogućnosti priče i njenog približavanja istini stvarne a ne projektovane pobedničke istorije na posredan način su i u romanima i u dramama još jednom izjednačene dinamičnim i čulnim jezikom i stilom Komaninovog rukopisa, složenom mozaičkom kompozicijom, postupnim razvijanjem i povezivanjem književnih motiva u jedinstvenu sadržinsku i značenjsku celinu. Lirski jezik romana i pripovedaka i opori jezik Komaninovih drama, često ostvarivan biblijskom intonacijom i ritmom, postao je posebna vrednost njegovog dela, koja se postepeno izdvajala izvan izabrane teme i njenih mogućnih značenja, formirajući na taj način potpuno novu estetsku vrednost teksta. Zato se njegovim književnim delom, koje specifičnim izražajnim sredstvima govori o drami pojedinca i kolektiva u istoriji, na najbolji način afirmiše autentična književna reč o sudbini srpskog naroda u dramatičnom i tragičnom HH veku. Posmatran u toj perspektivi, Komanin se romanima, pripovetkama i dramama podjednako uspešno potvrđivao kao jedan od najindividualnijih pisaca našeg vremena, koji je u skladnom strukturalnom prožimanju istorije, morala i praštanja, poezije, istine i sećanja ostvario veoma visoku sintetičku i simboličku meru književnog kazivanja, kakva se ne sreće tako često u današnjem vremenu opterećenom predrasudama različite vrste i motivacije. Izvornost njegovog književnog glasa ipak je prepoznala, mada sa izvesnim zakašnjenjem, i savremena književna kritika, a potvrdilo ju je Udruženje književnika Srbije dodelom Povelje za životno delo i Književna zajednica „Borisav Stanković“ iz Vranja dodelom nagrade koja nosi ime Bore Stankovića, pisca koga je Komanin, pored NJegoša, smatrao najvećim srpskim književnikom.