Šta jeste, a šta nije srpski

Uz brojne izvještaje štampanih i elektronskih medija povodom javnog predstavljanja Pravopisnog rečnika srpskog jezika − sa pravopisno-gramatičkim savetnikom, pa i uz same napomene u Predgovoru i Uputstvima za korišćenje toga djela, potrebno je dati još nekoliko objašnjenja radi uklanjanja mogućih i stvarnih nedoumica u vezi sa jezikom kojim svakodnevno govorimo i pišemo. Kad je rečeno da je Pravopisni rečnik srpskog jezika u proteklih stotinu godina prvi u cjelini srpski standardnojezički priručnik (po svim navedenim elementima: naslovu, namjeni i sadržaju), valja imati na umu da smo mi od prvih desetljeća prošloga vijeka, isključi li se kratak period Drugog svjetskog rata, do konačne disolucije zajedničkog srpskohrvatskog standardnog jezika 1990, imali jezičke priručnike (prije svega, one normativnoga karaktera) koji su i po naslovima i sadržajima bili srpskohrvatski. Tako smo od 1923, tj. od njegovog prvog izdanja, sve do posljednjeg, 1950, imali Belićev Pravopis srpskohrvatskog književnog jezika. On jeste bio namijenjen korisnicima koji su se služili srpskim standardnojezičkim izrazom (na hrvatskoj strani upotrebljavao se Boranićev pravopis), ali je gotovo sve to vrijeme, a posebno nakon Pravopisnog uputstva, koje je 1929. godine donijelo Ministarstvo prosvete Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, ne samo po naslovu nego i po sadržaju bio srpskohrvatski. Od 1960. do 1993. služili smo se zajedničkim Pravopisom srpskohrvatskoga književnog jezika sa naporednim, a normativno identičnim latiničkim izdanjem pod naslovom Pravopis hrvatskosrpskoga književnog jezika dviju Matica, srpske i hrvatske, čiji je sadržaj, naravno, još više odgovarao tome naslovu. Naša najpoznatija, i dosad najbolja, dvotomna gramatika Mihaila Stevanovića, izdata 1964 (I tom) i 1969 (II tom) pod naslovom Savremeni srpskohrvatski jezik, izrađena je na osnovu književnojezičke građe i lingvističkih radova s cijelog srpskohrvatskog jezičkog područja (dakle, i srpskih i hrvatskih izvora). U isto vrijeme dvije Matice zajednički su počele pripremati i izdavati Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika, u ćiriličkom i latiničkom izdanju (ovo drugo pod naslovom Rječnik hrvatskosrpskoga književnog jezika). Iako je hrvatska strana nakon usvajanja Deklaracije o nazivu i položaju hrvatskog književnog jezika (1967), kada je i počelo rastakanje zajedničkog srpskohrvatskog standardnog jezika, odustala od toga zajedničkog projekta, Matica srpska dovršila ga je sama. Služeći se građom iz istih izvora i pod istim naslovom: Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika izdala je svih šest ćiriličkih tomova. Još odranije Srpska akademija nauka i umetnosti pokrenula je rad na velikom Rečniku srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, čija je prva knjiga izašla 1959. Ni taj projekat nije napušten. Prije četiri godine, 2006, objavljena je XVII knjiga, stiglo se do slova O, a poznavaoci toga posla procjenjuju da će, uz dosadašnji tempo rada, biti potrebno još 20−30 godina da se stigne do kraja. Nakon konačne disolucije zajedničkog srpskohrvatskog standardnog jezika (1990) i proglašavanja posebnih, nacionalnih standardnih jezika, hrvatskog i bošnjačkog (pod neadekvatnim nazivom bosanski jezik) i pojave njihovih posebnih standardnojezičkih priručnika (pravopisa, gramatika i rječnika), bilo je normalno očekivati da se i ovdje utvrde osnove srpske jezičke politike u novonastaloj situackji, te da se na osnovu toga pristupi izradi srpskih standardnojezičkih priručnika i poradi na njegovanju jezičke kulture na temeljima srpske filološke tradicije i književnojezičkih uzora. Ali to se ni nakon dvadeset proteklih godina nije dogodilo. Izmijenjene su smo etikete: srpski umjesto srpskohrvatski. Tako je u izdanju Matice srpske 1993. godine objavljen Pravopis srpskoga jezika, koji je sadržinski, od terminologije do leksičkih dubleta, ostao manje-više srpskohrvatski. Nastavljen je rad na Rečniku srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika. Donesen je čak i poseban zakon o tom rječniku, a na njegovoj izradi angažovan je znatan dio lingvističkih kadrovskih potencijala u Srbiji. U novije vrijeme, nakon dugog čekanja, pojavio se jednotomni Rečnik srpskoga jezika (2007), koji se takođe nije oslobodio srpsko-hrvatskog dubletizma, pa u njemu nalazimo npr. riječi odgojitelj u značenju „vaspitač“, odgojiteljica − „vaspitačica; guvernanta“, odgojiti − „vaspitati“, zatim tiskar u značenju štampar, tiskara i tiskarnica − štamparija, tiskarski − štamparski, tiskarstvo − štamparstvo i sl. Tu čak možemo naći i kroatizme kao što su pozor kao vojni termin, s opširnim objašnjenjem: „komanda da se stane mirno, s rukama uz telo i podignutim pogledom...“. Neko ko želi da upozna terminološku leksiku srpskog jezika, mogao bi pomisliti da se u srpskoj vojsci tako stvarno komanduje. Ovo utoliko prije što uz ovu odrednicu ne stoji nikakav kvalifikativ, ili bar uputa na ustaljeni srpski vojni termin mirno! Ni Obrtatni rečnik srpskoga jezika Miroslava Nikolića (2000) u tom pogledu ne stoji mnogo bolje od pomenutog jednotomnika. Toga je svjestan i sam autor, jedan od naših najuglednijih leksikografa, pa u Uvodnim napomenama kaže da su u njegov rječnik, “koji u naslovu ima naziv srpskog jezika, unošene, doduše umereno, i mnoge reči (odn. varijantne reči) koje se u nas smatraju kroatizmima (ili to jesu)“, pravdajući taj postupak time što „posle višedecenijskog srpsko-hrvatskog državno-političkog i jezičkog zajedništva nije ni lako ni jednostavno (a pitanje je koliko je potrebno) podeliti leksiku na ’srpsku’ i na ’hrvatsku’, i to u genetski, tipološki i strukturalno jednom jeziku, koji se u nauci doskora nazivao (ili se još uvek naziva) srpskohrvatskim“. Po tome ispada da mi imamo srpski jezik, a da ne znamo šta pod tim valja razumijevati, šta jeste, a šta nije srpski. Tu činjenicu ne potvrđuju samo dati primjeri iz djela naših uglednih lingvista i njihove dileme nego i neodređen odnos srpske zajednice u cjelini prema srpskom jeziku i njegovoj upotrebi. Tako u Ustavu Srbije (još od 1991. godine do danas!?) stoji sljedeća odredba: „U Republici Srbiji u službenoj je upotrebi srpskohrvatski jezik, koji se, kad predstavlja srpski jezički izraz, ekavski ili ijekavski, naziva srpskim jezikom.“ Nije onda ni čudno što su nam standardnojezički priručnici po sadržaju srpskohrvatski, jer taj je jezik u „službenoj upotrebi srpskohrvatski“, iako ostaje pitanje zašto to, osim u Rečniku SANU, nije naznačeno i u naslovima. Stoga za takvo stanje ne treba prigovarati samo lingvistima nego i političarima, i srpskoj nacionalnoj zajednici u cjelini, što se u novim okolnostima nisu jasno odredili prema imenu i standardu jezika kojim se služimo. Ipak, bilo bi normalno, jer to dopušta i postojeća formulacija u Ustavu Srbije, da pod naslovima u kojima stoji srpski jezik (Pravopis srpskog jezika, Rečnik srpskog jezika i sl.) bude obrađen srpski jezički izraz, a ne srpskohrvatski jezik. Nasuprot takvoj praksi, izbor odrednica za Pravopisni rečnik srpskog jezika i njihova pravopisna i gramatička obrada, i pored svih teškoća i mogućih propusta (barem u prvom izdanju, koje će se dorađivati), pokazuje težnju da se ukloni taj nesklad. S tim u vezi u uvodnom dijelu Rečnika istaknuto je da je srpski sve ono što stvarno postoji i što je ovjereno upotrebom u srpskoj književnoj, standardnojezičkoj i govornoj praksi. Tu ne može biti dilema. Pri tome ni na koji način nismo upadali u zamku jezičkog purizma. Sve i kad bismo htjeli, mi se međusobnih uticaja iz vremena − kako kaže Nikolić − „višedecenijskog srpsko-hrvatskog državno-političkog i jezičkog zajedništva“ i otvorene jezičke komunikacije, koja ni danas nije prekinuta, ne možemo osloboditi. A, rukovodeći se devizom „Ko prima − dobija!“, mi to i nećemo, bez obzira na to što se prema riječima i oblicima primljenim iz srpskog jezičkog izraza drugi odnose s averzijom i nastoje da ih po svaku cijenu potisnu iz upotrebe. Preko Hrvata npr. primili smo iz češkog jezika riječi zbirka, časopis, naslov, obred, okolnost, povod, predmet, spis, pa onda uspjeh, ustav, učinak i brojne druge bohemizme, koje danas normalno upotrebljavamo kao svoje, a nemamo za njih ni odgovarajućih zamjena. Kao svoje upotrebljavamo i poveći broj riječi koje su − kako kaže i akademik Klajn, konsultant i supervizor našeg Rečnika − „potpuno izgubile hrvatsko obeležje“, navodeći (u Srpskom jezičkom priručniku) kao primjere, pored ostalih, lekseme brojka, ishod, uređaj, tečaj, vozilo, zdravstvo, pouzeće (kao poštanski termin), potraga, glasina, latica, svratište, drvored, strahovlada i dr. Osim toga, mi srpski jezik nismo sveli samo na beogradski ili srbijanski izraz. S tim u vezi u uvodu Pravopisnog rečnika srpskog jezika naglasili smo sljedeće: „Srpski standardni jezik upotrebljavao se i upotrebljava na veoma širokom prostoru, u dijalekatski i nacionalno različitim sredinama (Srbiji, Bosni i Hercegovini, Crnoj Gori i Hrvatskoj), pa se zbog toga u njemu javljaju određene raznolikosti, koje, bez obzira na djelimično podudaranje s drugim srodnim jezičkim standardima,...pripadaju srpskom standardnom jeziku...“ Nama ne pada na pamet da se odričemo srpskih riječi i oblika sretan, grah, mrkva spasiti i sl., uobičajenih u govoru Srba izvan Srbije, samo zato što tako govore i Hrvati, Bošnjaci i drugi. To isto vrijedi i za ijekavski izgovor, koji je srpski koliko i ekavski, bez obzira na to što se njime služe u standardu Bošnjaci i Hrvati (vodeći ipak računa o tome da se savremeni srpski ijekavski standard u dosta detalja razlikuje od hrvatskog). U Pravopisni rečnik srpskog jezika nisu, naravno, uzete u obzir riječi i oblici koji nisu uobičajeni i ovjereni u savremenoj srpskoj govornoj i standardnojezičkoj praksi, kao što su npr. navedeni kroatizmi iz srpskog jednotomnika. Takav pristup diktiran je namjenom Rečnika, tj. praktičnim razlozima, a ne purizmom ili nekakvim „separatizmom“. Korisnici kojima se nudi taj priručnik interesovaće se šta je pravilno, a šta nije, u njihovom jezičkom izrazu, a on je srpski (u najširem smislu te riječi). Stoga smo išli u susret potrebama korisnika, imajući na umu i opštu potrebu definisanja, njegovanja i usavršavanja norme i kulture srpskog jezičkog standarda. Time nismo željeli ni da negiramo jednost srpskohrvatskog standardnog jezika, niti da potvrđujemo status njegovih varijanata (srpske i hrvatske) kao posebnih jezika. To je tema za teoretske rasprave, koje još nisu završene, ni kod nas, ni u slavističkoj nauci u svijetu. (Nedavno je npr. u Minhenu objavljena obimna i vrijedna knjiga toga sadržaja, pod naslovom Das Serbokroatische zwischen Lingvistik und Politik /Srpskohrvatski između lingvistike i politike/). U tim raspravama, naravno, možemo i moramo da učestvujemo, ali one ne smiju biti prepreka utvrđivanju, upoznavanju i njegovanju sopstvenoga, srpskog jezičkog izraza i izradi njegovih temeljnih i pratećih priručnika, niti se pak taj izraz može profilirati prema ovakvim ili onakvim pojedinačnim ili grupnim mišljenjima u raspravama o tim opštim pitanjima, pa makar ih zastupale i najviše naučne ustanove. Valja se nadati da će tim pravcem i u tom duhu krenuti naše ukupne lingvističke aktivnosti kako ne bismo, nespremni na savladavanje teškoća i mučeni nepotrebnim dilemama, stalno tapkali u mjestu sužavajući tako prostor za osavremenjivanje i usavršavanje svoga jezičkog standarda, što je prijeka potreba srpske kulture, a na širem planu i učvršćivanja temelja nacionalnog identiteta.