Matica je mati čoveka

Pčela je neraskidivo povezana sa kulturom, naukom, čovekom i opstankom. Ma koliko duboko da zaronimo u prošlost bilo kojeg naroda, svuda ćemo naći vrednu pčelu kao čovekovog vernog pratioca. Nema pouzdanih dokaza o tome kada su se pčele pojavile na Zemlji, niti kada ih je čovek počeo gajiti. Neki istraživači tvrde da su postojale još u periodu kenozoika, približno 65 miliona godina pre pojave prvobitnog čoveka, mada su nedavno američki naučnici pronašli fosil pčele star sto miliona godina. Prema rečima jednog od istraživača zoologa DŽordža Pojnara, taj najstariji primerak predstavlja važan podatak u objašnjavanju evolucije biljaka, jer su pčele njihov razvoj u tom periodu značajno ubrzale. Smatra se da je prapostojbina pčele Indija. Pčele se prema severu i istoku nisu mogle kretati zbog visine Himalaja, a prema jugu zbog okeana. Zato naučnici smatraju da su najpre prodrle do Bliskog istoka, a zatim u Egipat, odakle su se postepeno širile prema severnim obalama Afrike, da bi preko Gibraltarskog zaliva i Pirinejskog poluostrva stigle u centralnu Evropu. Loveći životinje i sakupljajući razne plodove za hranu, pračovek je u šupljem drveću i pećinama otkrio pčele i njihov proizvod – med. Do meda se teško dolazilo, jer su pčele branile svoje stanište. Prvobitni čovek ih je uništavao i otimao im med jer je znao za njegov ukus i hranljiva svojstva. U svojim istraživanjima, arheolog Dragan Jacanović (Narodni muzej Požarevac) kaže: pčelarstvo je staro koliko i čovek. LJudi su od preistorije pa do današnjih dana koristili i koriste pčelinje proizvode i pčela je, na neki način, uzor savršenog reda i savršenog života u jednoj ljudskoj zajednici. U kultu pčela igra veliku ulogu, na prvom mestu njeni proizvodi- med i vosak, i to kako u preistorijskim kultovima, tako u antičkim i u hrišćanstvu. Što se tiče preistorije Balkana i Srbije, sigurne podatke o gajenju pčela imamo već krajem bronzanog doba, u 2. milenijumu p.n.e. kada je pčela veoma često predstavljana u umetnosti. Prvi arheološki podaci o ulozi pčele u životu ljudi odnose se na paleolitsku epohu. Na zidu jedne pećine u Aranskoj peščari u Valensiji, u Španiji, nađen je crtež koji predstavlja pčelara. U naučnoj studiji o mitologiji pčele, istoričar umetnosti Živojin Andrejić (Institut za mitološke studije Srbije) piše da, kada se uspostavio kontakt između čoveka i pčele, verovatno je nastala prva mitološka priča, prvi elementi, prva čestica mita o pčeli, o medu, o upoređivanju pčelinjeg društva sa ljudskim društvom i stvaranju niza arhetipskih mitskih matrica koje se odnose na ljude, društvo, na prirodu i na drugu stranu na prve religijske slike i misli koje je čovek počeo da stvara. Za pčele su se interesovale i od njih imale velike koristi sve poznate civilizacije u starom veku. O tome postoje mnogi dokazi u vidu istorijskih spomenika ili pisanih dokumenata. U staroindijskoj mitologiji pčele zauzimaju počasno mesto i smatraju se svetim životinjama. Glavni bog- Višnu crtan je u obliku malene pčele, koja se odmara na lotosovom cvetu. Krićani i Mikenjani takođe su bili zainteresovani za pčelarstvo i za njihov proizvod- med. Poznate su tzv. grobnice. Jedna od najznačajnijih je Atrejeva riznica, tj. grobnica u vidu košnica. Nakon Mikenjana i Krićana, Egipćani su se takođe bavili organizovanim pčelarstvom. Oni su pravili košnice i uzgajali pčele, koristili med u različite svrhe, i to ne samo u ishrani, već i u medicinske svrhe, zatim kao kozmetički preparat, za balsamovanje i slično. Recimo, kraljica Hatšepsut je imala pečat na kome je bila prikazana pčela. Takođe su imali i hijeroglife. Jedan od znakova hijeroglifa je bila pčela i simbolisala je faraona, odnosno kraljevstvo. Na obelisku Flemiš, sagrađenom otprilike pre 6.000 godina u drevnom Egiptu, predstavljena je pčela sa nagnutom glavom i uzdignutim krilima. Amblem Gornjeg Egipta bio je lotosov cvet, a Donjeg Egipta pčela. U grobnicama i na zidovima hramova i danas se može videti kako su nekad izgledale košnice i kako se dolazilo do meda. U spisima Svetislava Bilbije nalazimo da je u zakoniku na „Obelisku iz Ksantosa“ iz 800. godine pre nove ere stajalo da su Likijci deci po rođenju prvo davali med. O vrednosti pčele govori i podatak da je čitav niz starogrčkih gradova kovao novac na čijem se naličju nalazila predstava pčele. U petom veku pre nove ere na Akropolju, kraj Atine, bilo je oko dvadeset hiljada košnica, a mnogi antički pisci su tvrdili da je antički med najbolji. Hipokrat, najpoznatiji grčki lekar i osnivač medicine, još u petom veku pre Hrista propisivao je med svima, navodeći da ima izuzetno lekovita svojstva. Sistematskim izučavanjem pčela decenijama se bavio i Aristotel, koji je u svom kapitalnom delu u deset tomova „Istorija životinja“ mnogo stranica posvetio pčeli. Tako, na primer, Aristotel opisuje kako se trutovi mogu roditi bez matice od pčela radilica, kako vode brigu o čistoći u košnici, kao i da daju prednost čistoj vodi. Med i vosak su se koristili i za lečenje, proricanje, za konzervaciju, a ponajviše za mumifikaciju. U knjizi „Mitologija pčele“ istoričar Živojin Andrejić piše da su ljudi starog sveta i antike vladare mumificirali u med, pre svega, a kasnije vosak i najzad ih zatvarali u jednu masku, odnosno mumiju od zlata - još jednu od božanskom tvari, koja je vezana za vladara. Tako imamo tu priču u Egiptu, i mnogo pre Egipta, imamo je kasnije u antičkoj Grčkoj. Dakle, imamo vladara koji se pohranjuje za večnost uz pomoć voska, uz pomoć meda i na kraju uz pomoć zlata. Tako je, na primer, predhrišćanski vladar Merovinški Hilderih sahranjen u 5. veku tako što je na njegovom grobu, u novija neka, već hrišćanska vremena, ali još uvek paganskih vladara, postavljen roj pčela, odnosno aplikacije pčela. Taj grob je otkriven u poznije vreme i čuvan je u Francuskoj. Kada se Napoleon 1804. godine krunisao za cara, on je tražio da se te aplike iz muzeja izvade i da se prišiju na njegov hermalinski plašt. Istoričar Živojin Andrejić kaže da ovu tezu potvrđuju nalazi aplikacija u vidu pčele od zlata u grobnicama iz gvozdenog doba u staroj Evropi, istočnom Mediteranu i Egiptu, gde su vladari, sveštenici, heroji i božanstva sahranjivani sa maskama, obućom, rukavicama, pojasevima i prstenjem od zlata, potvrđujući da su to bile oznake vrhovnog kraljevskog dostojanstva. Mnogi vladari su, zbog njenog značaja i simbolike, pčelu stavljali na sva mesta koja su smatrali bitnim: u hramove; grobnice; na novac, maske; kostime; odevne, kućne i umetničke predmete. Najznačajniji arheološki nalazi iz gvozdenog doba svakako su ateničke i kneževske humke, pronađene na istočnoj periferiji Čačka, desnoj obali Zapadne Morave, u neposrednoj blizini puta Čačak–Kraljevo, na tadašnjem imanju Đorđa Ilića. U njima je, kako kaže direktor Narodnog muzeja u Čačku Delfina Rajić, posebno značajna zlatna ogrlica sa velikim zlatnim priveskom i aplikacije od zlata u obliku pčele jer predstavljaju jedinstven nalaz u centralnim balkanskim oblastima. HOMOLJSKA LEGENDA: U mlađem mezolitu, periodu lovačko-sakupljačke privrede i početka domestifikacije životinja i biljnih kultura, došlo je do uspostavljanja jedne socio-mitološke matrice preslikane na ljudsko društvo prilikom upoznavanja životnog sistema pčelinje zajednice. U pradavna vremena na homoljskim liticama postojalo je veliko utvrđenje, nama danas poznato kao Pčelinji krš – Pčelinji grad. Utvrđenje u kome je sve bilo posvećeno pčeli, na osnovu kog se može sagledati i uzajamna potreba, iskonska veza između pčele i čoveka. Arheološka istraživanja izvršena na ovom uzvišenju sa arheologom Draganom Jacanovićem na čelu, potvrđuju da je ovde postojalo veliko utvrđeno naselje iz bakarnog doba – takozvane Kostolačke i Kocofeni kulture iz trećeg milenijuma pre nove ere, sve do kasnog srednjeg veka. Pčelinji krš, ili na vlaškom Krškum Albina, nalazi se iznad sela Laznice, na jednom od dominantnih visova. Legenda kaže da su na ovoj krečnjačkoj litici, prepunoj šupljina, nekada davno živele pčele i da je za vreme letnjih vrućina iz tih šupljina tekao med, koji su meštani okolnih sela sakupljali. U svojim istraživanjima nacionalni umetnik Svetlana Stević-Vukosavljević je zabeležila legendu, koja se kao svedočanstvo o Potopu i dan-danas pamti u Homolju. „Prema predanju, kad se pojavila kometa od istoka, najavljujući zlo vreme, pre nego što su Vile-Boginje zaštitnice u samu ponoć klikćući dozivale ovčare, Velika Majka-Roditeljka svih pčela, danima pozivaše sve matice da pokrenu svoje rojeve u svetilište ka njoj, u Pčelinji grad-tvrđavu Krš. Odjekivalo je gorama i planinama, nadaleko se čulo. Mat, mat, mat, mat... I matice podigoše svoje rojeve, zazujaše pčele, zabrujaše rojevi sa svih strana i sabraše se u Pčelinji grad, našavši utočište od velike zemaljske slote, od Potopa. Kroz predanje u narodu se sačuvalo sećanje da je kometa išla od istoka. Zatutnjalo je sve, zatresle se planine i doline i u Rečkama je izbio veliki vulkan. Užarile se stene, lava je riktala u nebo. Razdvojile su se Gornjačke stene i prelepo Homoljsko jezero je isteklo. Danima se zemlja tresla i prevrtala. Nestadoše gradovi i svetilišta sa Homoljskog jezera. A ljudi, ptice i životinje koji su za pčelama pošli, preživeše Potop i vreme posle Potopa, zahvaljujući pčeli, jer druge hrane osim meda nije bilo. A med je tekao niz stene od tolikih pčela. U narodu osta da se posle Potopa crkve grade u obliku trmke. Tako je i Trška crkva, pre ove sadašnje, dva puta pravljena u obliku trmke. Crkva u Pčelinjem gradu bila je manastir sa mnogo kaluđera, veća od Resavske škole, gde su se prepisivale knjige od velikog značaja. Pčelinji Krš-grad nije stradao u vreme potopa. Bio je stamen i zaštićen od Velike Majke, ali je kasnije postradao od zlih ljudi.“ Govoreći o značaju pčele u manastirima, protojerej stavrofor dr Dragomir Sando, duhovnik crkve sv. Petke u Beogradu kaže da se koreni pčelarstva kriju već u Svetom pismu. Uzmite, primera radi, samo život svetog Jovana Krstitelja, a Sveto pismo kaže da je kad se povukao u pustinju, koristio med kao hranu. Med je, dakle, bio isključiva hrana i u vreme otšelništva i pustinjskog načina života i opštožića manastirskoga i kao hrana koja se posebno mnogo koristi u vreme posta i van posta. On je toliko uvrežen u život crkve i iz još nekog drugog razloga, a to je što se naročito saće, odnosno sastojak - vosak od koga su se pravile najčistije i najlepše sveće, bio sirovina u stvari i za same sveće. Imamo negde u srednjem veku, u rukopisima naše crkve, naših manastira, gde se zabranjuje pravljenje sveća od bilo čega osim od čistoga voska. Količina proizvedenog voska bila je tolika da se, pošto bi crkve i manastiri namirili svoje potrebe, mogao i izvoziti u druge države BOGINJA MAJKA:U grčkoj mitologiji Nimfa-Melisa je prva naučila ljude da koriste med. Nimfe, ćerke pčelara Meliseja, čuvale su Zevsa u svetoj pčelinjoj pećini dok je bio mali i hranile ga medom. Artemida, grčka boginja lova i drevna Boginja – Majka, obožavana je u različitim oblicima. Jedno od najčuvenijih svetilišta koja su joj posvećena jeste Artemidin hram u Efesu. NJeno sveto biće je pčela, zbog čega je i ukrašena vencima od grančica raznog voća sa pčelama. Prikazana na kipu s mnogo dojki, poštovana je i obožavana kao sveopšta Majka. Živojin Andrejić, istoričar kaže: Praslika Boginje-Majke u neku ruku kao da je stvorena na osnovu mitologije vezane za pčelinji rod, za pčelinje društvo. Dakle, kao preslikavanje matice na matricu Boginje-Majke. Posmatrajući pčelinje društvo još od davnina, čovek je uporedio maticu sa nečim što stvara, što rađa, što ovaploćuje, dakle na neki način devičanski razvija jedno društvo, a to je pčelinje društvo. Matica je nepokretna. NJu hrane pčele i ona skoro 60 puta duže živi od pčela i oko nje se sve dešava u pčelinjem roju. Tako je matica postala praslika za Boginju Majku, za Veliku Boginju. PČELE MATEMATIČARI U ARHITEKTURI: Košnica i pčelinje saće predstavljaju savršenu geometrijsku i arhitektonsku formu. Zbog toga su ljudi od praistorije pa do današnjih dana takav način izgradnje staništa koristili u izvesnim elementima. Jasna Mađarević- Fempl, prof. matematike, u svojoj naučnoj studiji piše da je košnica jedna od najsavršenijih organizacija u kojoj se najminimalnijim sredstvima postižu najoptimalniji rezultati. Prevedeno na pčelinji jezik znači minimalnim ulaganjem pčele daju maksimalnu proizvodnju meda. Naravno košnica se može osvetliti iz nekoliko uglova i možda da navedemo primer osvetljenja košnice preko biologije, hemije, fizike. Da su pčele izuzetni matematičari, vidi se po tome što savršeno vladaju geometrijskom progresijom. Ugledajući se na pčele, Rimljani su koristili njihovo znanje za izradu posebnih podnih pločica od keramike koje su pravljene u kalupima i pečene. Ove heksagonalne podne pločice, u stvari, po obliku su imitacija ćelija pčelinjeg saća, koji je od voska i propolisa. Tako danas nalazimo takve podne pločice na različitim mestima u rimskoj arhitekturi. Kod nas ih srećemo u Viminacijumu, na termama - javnom gradskom kupatilu. Postoje i u naročito luksuznim objektima, kao što su vile, palate, i u skromnijim insulama, višespratnicama, koje su takođe bile popločavane ovim podnim pločicama koje nas asociraju, svakako, na ćelije saća. Pčela radilica ima mozak veličine glave čiode, a siva masa je teška oko hiljaditog dela grama. Sa takvom moždanom masom, milion i po puta manjom od naše, ona obavlja veoma složene radnje pamćenja, matematičkih proračuna i razmene podataka. Mozak pčele je programiran da prima određene vrste podataka, na osnovu kojih ona postupa automatski i neelastično. Programerskim jezikom rečeno, pčele su mali kompjuterski roboti opremljeni softverskim paketom za prikupljanje nektara. PČELA U NAUCI:Neraskidiva, iskonska veza čoveka sa pčelom, medom i voskom neprekidno se razvijala. Paleontolozi su utvrdili da su se pčele tokom evolucije usavršavale pod uticajem zakona promene i genetike. Zahvaljujući sposobnostima pčele, ljudi su dobili obilje korisnih proizvoda: med, matični mleč, polen, vosak, propolis i pčelinji otrov. Boreći se za očuvanje zdravlja i opstanak, čovek je polagao veliku nadu u recepture iz laboratorija pčelinjih zajednica. Ocem racionalnog pčelarstva kod nas smatra se profesor Jovan Živanović. Eksponati u Muzeju pčelarstva u Sremskim Karlovcima, jedinstvenom u našoj zemlji, dokumenti i knjige svedoče o ovom nesvakidašnjem čoveku, kroz čiji su se život preplitale dve sasvim različite nauke – filologija i pčelarstvo, a bio je i član uglednih ustanova i društava kod nas i u Evropi. Prihvativši teoriju poljskog naučnika Đerzona, profesor Živanović ovu privrednu granu postavlja na modernu naučnu osnovu. Pčelama nisu potrebni antibiotici, ni ugljeni hidrati, belančevine, lipidi, mineralne materije i vitamini. One to proizvode same. Nakon temeljnih hemijskih, farmakoloških i kliničkih istraživanja, u mnogim zemljama razvijena je masovna proizvodnja preparata od propolisa, koji se naročito koriste u stomatologiji, dermatologiji, ginekologiji, lekovitoj kozmetici i drugim granama medicine. U svojim istraživanjima mr Žarko Stepanović, biohemičar, kaže da postoje mnoge bolesti u kojima je apiterapija veoma uspešna. Prema poznatom bugarskom apiterapeutu prof. dr Mladenovu, proizvodi košnica, odnosno pčelinji proizvodi kad se urade na odgovarajući način u vidu preparata, i na osnovu njegovog dugogodišnjeg rada, najefikasniji su u lečenju hroničnih respiratornih bolesti, pre svega bronhijalne astme, hroničnog bronhitisa i alergije. O apiterapiji nam govori i apiterapeut Risto Travar, tvrdeći da su sve bolesti, pa i najteže kancerogene, isceljive sa pčelinjim proizvodima. Recimo, matična mleč: nema bolesti koje ne leči, samo treba znati kad, u koje vreme, gde davati i u kom procentu. Jer koliko može biti lekovita, može biti i štetna u velikim količinama. Ruski naučnik profesor doktor medicinskih nauka Igor Vladimirovič Krivopalov prvi je primenio pčelinji otrov kod Parkinsonove bolesti. Na klinici u Čeljabinsku pčelinji otrov upotrebljava se pri lečenju skleroze, a kod narkomanije imitira dejstvo bilo koje psihoaktivne materije, pa i narkotika; samo, za razliku od njih, ne izaziva zavisnost. Za ljude su i danas ubodi pčela lekoviti: vraćaju vid, jačaju zdravlje i telesnu snagu, a koriste se i za sanaciju ne samo neuralgičnih već i reumatičnih smetnji. U medicini se vakcina na bazi pčelinjeg otrova koristi za smanjenje osetljivosti na pčelinje ubode. Od znamenitih svetskih pčelara najviši domet u istraživanju dostigao je ruski naučnik doktor Aleksandar Mihajlovič Butlerov. U izradi preparata na bazi pčelinjih proizvoda i njihovoj upotrebi u medicini naročito se ističe Rumunija. Ogroman doprinos razvoju pčelarstva dao je profesor Večeslav Harnaj, osnivač prvog centra za apiterapiju u svetu. NJegov sledbenik je istaknuti rumunski apiterapeut svetskog glasa doktor Stefan Stangaciu. Klinike za apiterapiju danas su rasprostranjene širom sveta. Svi dosadašnji pokušaji industrijske proizvodnje meda uprkos silnoj tehnologiji dali su poražavajuće rezultate. Pčele ga oko 100 miliona godina prave uspešno na isti način, čuvajući tajnu proizvodnje u svom telu i organima za probavu, koji med pretvaraju u lek gotovo nezamenljiv u ljudskoj ishrani. Hemijski sastav meda zavisi od vrste biljaka sa kojih je sakupljen nektar, kao i od klimatskih uslova. Danas je lekovito dejstvo meda priznato medicinski i farmakološki. Deluje umirujuće na nervni sistem, poboljšava funkcije pamćenja, digestivnog trakta, jetre, kardiovaskularnog sistema, smanjuje kašalj, bol kod artritisa i drugih oboljenja. Takođe povećava imunobiološku reaktivnost organizma, koji postaje otporniji na infekcije. Osim zbog sadržaja antitela koji štite bebu od infekcija, preporučuje se upotreba meda i za bolji razvoj odojčadi. Polen ili cvetni prah su muške ćelije prašnika cvetova, koje pčele sakupljaju gomilanjem u korpice zadnjih nogu. Uz med, polen je pčelama glavna hrana, koja im daje belančevine, masti, mineralne materije, aminokiseline, fermente i vitamine, posebno B grupe. SOLITARNE PČELE: Prema istraživanju prof. dr LJubiše Stanisavljevića (Biološki fakultet u Beogradu) solitarne pčele su takođe od izuzetnog značaja za čoveka. U hladnoj komori Centra za biologiju pčela Biološkog fakulteta u Beogradu pokušavaju da produže tu njihovu aktivnost tako što sa različitim temperaturnim efektima produžavaju njihovo dejstvo. Sama reč ’’solitarne’’ označava da one žive same, solo. Dakle, jedna ženka je, za razliku od medonosne pčele, i matica i radilica. Poremetivši biološku ravnotežu, čovek je uticao na smanjenje brojnosti ove pčele u prirodi, a učinak jedne solitarne pčele ravan je učinku 120 medarica. Značaj solitarne pčele se ogleda i u oprašivanju na osam stepeni, što je za nju izuzetno niska temperatura. PČELINJI PLES: Još jedna fascinantna pojava kod pčela je njena orijentacija u prirodi. Godine 1973. nemački naučnik doktor Karl Fon Friš dobio je Nobelovu nagradu za komunikaciju među pčelama, poznatu kao pčelinji ples. Kada pčela izađe iz svoje košnice, ona je na neki način već orijentisana prema Suncu i prema UV zračenju koje ide od strane Sunca. Kada ulazi u košnicu, pošto su satovi gde pčela dolazi vertikalno postavljeni, ona taj ples vrši u samoj košnici i oko nje se okupljaju i druge pčele izletnice. Ako ples vrši u obliku kruga i brzo se okreće u tom kružnom trčanju, to znači da je hrana jako blizu, tu je negde na desetak metara oko košnice i one vrlo brzo nalaze hranu. Međutim, ako je to tzv. ’’spljoštena osmica’’, ona pravi pokrete u obliku broja 8, ali spljošteni broj 8, kao jedan krug, i po sredini prelazi uvek u jednom pravcu. Taj pravac kojim ona prelazi je znak ostalim pčelama u kom pravcu se nalazi hrana. E sad, brzina prolaska u taj krug određuje i udaljenost hrane. Ako je hrana daleko do 3 km, ona će recimo dva puta napraviti taj krug u roku od petnaestak sekundi. Ako je hrana bliže, broj odnosno frekvencija tih ’’osmica’’ će biti veća. Što se tiče količine, kako obaveštavaju pčele o količini hrane, ako veći broj izletnica tu dolazi i obaveštava o istom izvoru znači - količina hrane je veća.  Ajnštajnovo upozorenje ako pčele nestanu... „Ako pčele nestanu, ljudima će ostati još samo četiri godine života. Nema više pčela, nema oprašivanja, biljaka, životinja, na kraju ni čoveka“, rekao je jednom prilikom Albert Ajnštajn. Da li će se to zaista dogoditi ne znamo, ali činjenice pokazuju da je jedna od najvećih misterija proteklih godina – masovno uginuće pčela. Ova pojava je prvo uočena u Americi, a ubrzo se proširila i na područje Evrope, zahvatajući i Srbiju. U gotovo svim državama u svetu, poslednjih godina izumrlo je od 50 do 80 odsto pčela. Kao posledica toga u Britaniji je sve masovnije crno tržište, a u Japanu i Kini ručno oprašivanje, što povećava cenu poljoprivrednih proizvoda. Uprkos brojnim naučnim istraživanjima, uzrok još nije utvrđen. Neke teorije ovaj fenomen dovode u vezu sa delovanjem klimatskih promena, elektromagnetnih zračenja mobilnih telefona, pesticida, nuklearnih postrojenja, raznih virusa i upotrebom genetski modifikovanih biljaka. U svakom slučaju, predstoje još mnoga istraživanja kako bi se rešio ovaj nesvakidašnji problem. Vekovna potreba čoveka za usavršavanjem i iznalaženjem efikasnijih sredstava za veću proizvodnju, može ga na kraju ostaviti bez prinosa. Zato se moramo duboko zamisliti nad prioritetima, jer za očuvanje opstanka svih živih bića na planeti još uvek ima vremena.