Poklon NIN-a: Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića

Film Krunisanje kralja Petra I Karađorđevića i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju nalazi se na prvom, od četiri DVD-a, koje NIN poklanja svojim čitaocima. To je ujedno i prvi sačuvani film snimljen na teritoriji Srbije. Realizovali su ga 1904. Britanci Arnold Mjur Vilson i Frenk Storm Meteršo. Film je prvi put prikazan u Velikoj Britaniji, u okviru Vilsonovih predavanja o Srbiji. Beogradska premijera bila je aprila 1905. godine u Narodnom pozorištu, u prisustvu Kralja Petra I Karađorđevića, kraljevske porodice i drugih zvanica. U vreme nastanka filma Kraljevina Srbija bila je u nemilosti svetskih sila, pod sankcijama, uvedenim 1903. godine, nakon ubistva kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage. Došlo je do promene vladajućih dinastija, Obrenoviće zamenjuju Karađorđevići, a krunisanje novog kralja, Petra I Karađorđevića zakazano je više od godinu dana nakon Majskog prevrata, 21. septembra 1904. godine (8. septembar po starom kalendaru). Da su veće muke srpske vlasti imale sa svetskom nego sa domaćom osudom puča, pored sankcija, svedoči i izostanak predstavnika svetskih dvorova na svečanosti krunisanja Petra I. Iako pozvani, predstavnici stranih dvorova, osim crnogorskog, nisu došli. Krunisanju su prisustvovale delegacije iz svih delova Kraljevine Srbije, ali i brojni gosti iz inostranstva. Arnold Mjur Vilson, počasni konzul iz Šefilda, advokat, novinar i fotograf, odazvao se pozivu da prisustvuje krunisanju Petra Karađorđevića iako ga je počasnim konzulom Srbije proglasila dinastija Obrenović. U svojim tekstovima je oštro napadao atentatore na kraljevski par, ali više od neslaganja sa nasilnom promenom dinastije Vilson je, kao svetski putnik i putopisac, želeo da snimi samu ceremoniju krunisanja. Zato je u Beograd i poveo filmskog snimatelja Frenka Stroma Meteršoa iz Šefild foto kompanije. Dosta dugo se smatralo, kaže istoričar filma Dejan Kosanović, a tako je pisala i istoričarka Bosa Sljepčević, da je Vilson sam snimao film o krunisanju. - Čim sam video taj materijal, pre pedesetak godina, rekao sam kako to nije moguće, pošto se i sam Vilson vidi u nekoliko kadrova – dodaje Kosanović. Kadrovi koje je Meteršo snimio u Beogradu više su nego impozantni. Gospođe u svečanim haljinama, sa šeširima po tadašnjoj građanskoj modi, vojnici u paradnim uniformama, seljaci u narodnim nošnjama iz svih krajeva Kraljevine Srbije došli su da vide novog kralja. Svi oni, na ulicama okićenog centra prestonice, pozdravljaju kralja na belom konju sa krunom na glavi koji se, nakon krunisanja u Sabornoj crkvi, uputio ka Topčideru. Nadalje se u filmu ređaju kadrovi Beogradske tvrđave, pristaništa na kome se komešaju trgovci i radnici najamnici dok se sa sadašnje novobeogradske strane Save vidi samo ravnica sa zemunskom kulom u daljini. Nakon Beograda, na putu ka domovini Vilson i Meteršo su posetili, i u film dodali snimke, manastir Žiču u kom je nakon krunisanja izvršeno miropomazanje kralja Petra I, potom Studenicu, Kraljevo gde su snimili pijačni dan, kosidbu u Raškoj, mehansku avliju u Novom Pazaru, glavnu ulicu u Andrijevici i polazak crnogorskih trupa u Cetinju. Kadrovi snimljeni u Dalmaciji prikazuju gradove Šibenik i Zadar. Da tačno znamo šta je na kom od kadrova filma pomažu nam međunaslovi kojih nije bilo u originalnoj verziji. U novu kopiju Vilsonovog filma sa restaurisanim svim sačuvanim delovima, međunaslove su uneli stručnjaci iz Kinoteke na osnovu zapisa A.M. Vilsona objavljenih u engleskoj štampi 1904. i 1905. godine. Nova kopija filma izrađena je 2003. godine u laboratoriji “L` Immagine Ritrovata “ iz Bolonje, a prvi put premijerno prikazana oktobra 2004. na 23. Danima nemog filma u Saćileu. Ono što bi bilo nadasve zanimljivo, a mnogo viđenijeg sveta tadašnje Srbije prisustvovalo je krunisanju, jeste da znamo ko je ko na snimku. Deo, bar visokih oficira i sveštenstva, te gospode koja u fijakerima prolazi beogradskom čaršijom, zasigurno može da se identifikuje. - Veliki je to posao, a i naša zemlja i Kinoteka su siromašne. Za to je potrebno uposliti na desetine puta više ljudi nego što danas ima zaposlenih u Jugoslovenskoj kinoteci. Češka kinoteka, u kojoj je zaposleno nekoliko stotina ljudi je to rešila tako što jedan zaposleni dobije rok od godinu dana i pomoć četiri studenta da identifikuje ljude iz jednog starog filma. Samo to radi godinu dana – objašnjava Kosanović, dodajući da se za nekolicinu likova iz filma zna ko su. Otkrio nam je ko čovek koji je u kadrovima vojne smotre, snimljene na Banjičkom polju, izašao na trenutak na čistinu, a potom se brzo vratio. - To je Stjepan Radić, tada hrvatski novinar koji je došao na krunisanje. Kada se vratio u Zagreb austrijske vlasti su ga zbog toga uhapsile. Ništa manje od samog filma zanimljiv je njegov put, od snimanja 1904. do 1995. godine, kada su započeti radovi na restauraciji originala. Film je pronašao u Engleskoj i otkupio ga 1937. godine jugoslovenski diplomata i književnik Vojislav Jovanović Marambo. Poznato je, nastavlja priču o Jovanovićevom otkupu filma istoričar Dejan Kosanović, da je Marambo film iste 1937. godine prikazao prijateljima, među kojima je bio i njegov kum Dragiša Stojadinović, nekada šef Kinematografske sekcije srpske vojske u Prvom svetskom ratu i reprezentativac Srbije u streljaštvu. - Reč je o onom istom Stojadinoviću koji je lažno svedočio u Solunskom procesu (sudski proces protiv Dragutina Dimitrijevića Apisa, zamenika načelnika štaba Treće armije i vođe tajnog oficirskog udruženja “Ujedinjenje ili smrt” za pokušaj ubistva prestolonaslednika Aleksandra Karađorđevića 1916. godine, prim. aut), a posle rata pri obnovi procesa priznao svoje lažno svedočenje – kaže Kosanović. Međutim, ne zna se tačno ko je sve još prisustvovao projekciji, niti gde je film prikazan. Jedni tvrde da je to Vojislav Jovanović prikazao u svojoj kući, u Birčaninovoj 24, gde se danas nalazi njegov legat, a drugi misle da je angažovao izvesnog sajdžiju koji je imao 35-milimetarski projektor i da su kod njega gledali film. Jugoslovenska kinoteka je godinu dana po osnivanju, 1950. godine, otkupila, kako stoji u uvodnom tekstu uz film Krunisanje kralja Petra I, prava korišćenja filma i najveći deo materijala. Originalni materijal Jovanović je zaveštao Patrijaršiji Srpske pravoslavne crkve. Kako se sve odvijalo ispričao nam je Dejan Kosanović... Pomenuti Dragiša Stojadinović tražio je od kuma Maramba da film pokaže „kinotečanima“. Čim je video film oduševljen njim, Milenko Karanović, tadašnji direktor Kinoteke, otac reditelja Srđana - Điđe Karanovića, predloži Stojadinoviću da Kinoteka od njega otkupi film. Stojadinović se složi, proda originalni film, a potom ode kod Maramba da mu kaže da je film prodao i ponudi mu pola dobijenog novca. Marambo ljut, posvađa se sa kumom i ode u Kinoteku da objasni kako im je Stojadinović bespravno prodao film. Kinotečani tako već kupljeni film vrate Marambu i potpišu sa njim ugovor o pravu korišćenja kopija. Originalni materijal Vladislav Jovanović Marambo zaveštao je Patrijaršiji. Skoro trideset godina, kako stoji u tekstu uz film o krunisanju, originalni materijal filma stajao je u Patrijaršiji, dok se Dejan Kosanović nije dogovorio da ga na čuvanje predaju Arhivu Jugoslovenske kinoteke. - Moj bivši student Srđan Knežević došao je kod mene i rekao: Profesore, otišao sam u Patrijaršiju da vidim gde je film Krunisanje kralja Petra I i našao ga u hodniku, izložen suncu, gde na dnu drvenog ormara stoji pet-šest rolni filma – priseća se Kosanović, dodajući da je potom preko svojih veza ugovorio sastanak sa tadašnjim patrijarhom Germanom. German je pre bio sveštenik u selu Miokovcu u kom je kafedžija bio otac Kosanovićevog prijatelja, snimatelja Radoša Lužanina, što je bila jedina preporuka za sastanak. - Objasnio sam Germanu da će film uz takvo čuvanje potpuno da propadne i predložio da ga preda Arhivu Kinoteke. German, duhovit čovek, odgovori mi je: “Znate, i mi imamo samoupravljanje. Moram taj predlog da iznesem pred Sinod”. Sinod je odobrio, a zauzvrat smo im kopirali sav za crkvu bitan filmski materijal koji smo čuvali u Arhivu. Između ostalog i sahranu patrijarha Varnave – završava priču Kosanović. Tu se i završava priča o putu filma Krunisanje Kralja Petra I Karađorđevića i Putovanje kroz Srbiju, Novi Pazar, Crnu Goru i Dalmaciju. Godine 1993. Jugoslovenska kinoteka je preuzela od Patrijaršije celokupni materijal filma. Bio je u veoma lošem stanju. Dve godine kasnije započeli su njegovu rekonstrukciju koju, završenu deset godina kasnije, danas imamo priliku da gledamo.