Propuštena prilika

NASLOV: IZ JUNAČKOG ŽIVOTA GRAĐANSTVA AUTOR: KARL ŠTERNHAJM REŽIJA: IVA MILOŠEVIĆ POZORIŠTE: JDP (Velika scena „LJuba Tadić“) Predstavom Iz junačkog života građanstva Jugoslovensko dramsko pozorište nastavlja jedan od svojih najvažnijih repertoarskih tokova: otkrivanje ili revitalizovanje manje poznate svetske i domaće klasike. Ovog puta reč je o ciklusu Iz junačkog života građanstva nemačkog autora Karla Šternhajma (1878-1942) koji, pored tri koje je izabrala rediteljka Iva Milošević, čine još neki komadi. Ova tri komada su zasebne dramaturške celine, mada su narativno povezani i to tako što prate sudbinu jedne nemačke buržoaske porodice u tri generacije. Zahvaljujući (ne)srećnom slučaju da su njegovoj lepoj ženi, usled slabih učkura, spale gaće u javnosti, sitan malograđanski službenik Maske nenadano dobija dva podstanara-samca, što mu obezbeđuje dodatne prihode, te stvara uslove da zasnuje porodicu (Gaće); njegov sin Kristijan postaje uspešan industrijalac kome za društveni uspon nedostaje samo poreklo, tako da se, krijući roditelje, ženi ćerkom uglednog plemića (Snob); dvoje od troje dece iz tog braka su dekadenti nesposobni za biznis, dok je starija kći očev poslovni suparnik u istorijskim uslovima koji detektuju spregu krupnog kapitala i nemačkog šovinizma (1913.). Već iz ove tematske gradacije lako se iščitava kritički stav, a koji nam je poznat i iz komada Franca Ksavera Kreca, da poreklo nacizma leži u najtrivijalnijim malograđanskim „idealima“. Asocijacija na Kreca ne funkcioniše samo na najopoštijem tematsko-značenjskom polju, već i na, bar kada su Gaće u pitanju, polju stilsko-žanrovskog oblikovanja. Ova „građanska vesela igra u četiri čina“ zaista može da stvori, pre nego na ekspresionističku dramu s kojom inače dovode u vezu opus njenog autora, slobodnu asocijaciju na Krecove pučke komade, s njihovim grotesknim prikazom nasilnih porodičnih odnosa u nižim građanskim slojevima. Tu Šternhajmovu komičku stilizaciju u obradi društvenih tipova, Iva Milošević je dodatno zaoštrila insistirajući na brzoj i krajnje farsičnoj glumi. Iako možda suviše nagažena, ta scenska komika nije, u većini slučajeva, brisala konture dramskih tipova, već ih je, naprotiv, izoštravala: lepršava, zalupana, ali ne i naivna supruga Lujza (Jelena Đokić), usedelački neurotična i bizarno zanesena komšinica Dojter (Nada Šargin), ostrašćen i jektičav Mandeljštam, frizer s intelektualnim ambicijama (Nikola Vujović) i, pre svih drugih, tupavi, lukavi i nasilni malograđanin, patrijarhalac i šovinista Maske, u sjajnoj persiflaži Dragana Mićanovića. Parodija pomodnog umetnika i intelektualca Skarona, koji površno shvata Ničea, bila je razgrađena u spoljašnjoj i dramski uopštenoj komici Marinka Madžgalja. Rascep između skučenog muškog, malograđanskog sveta i ženskog sveta romantičnih sanjarenja, metaforično je označen i scenografijom Gorčina Stojanovića: merdevine vode u nepregledne visine iznad stilizovanog visokog zida, u čiju se omanju nišu učaurio realistički prikazan Maskeov stan. Za razliku od prvog dela kome se, na opštem planu, može da zameri samo to što komad koji je, zapravo, prolog, nije bio još više skraćen, drugi deo (Snob) pravi ozbiljne probleme koji će kulminirati u trećem (1913.), stvarajući finalni utisak propuštene prilike, pa čak i pretencioznosti. Gluma je ovde žanrovski i stilski neusklađena, a da se tome ne vidi nikakav razlog: da li je rediteljka želela sveobuhvatnu gradaciju u tom pogledu ili da svaki lik (ili grupa) kroz sva tri komada zadrži svoj zaseban i znakovit ton? Kao mlađi Maske, snob i karijerista, Dragan Mićanović je ponovo napravio odličnu kreaciju (rediteljka je osmislila znakovitu podelu s Mićanovićem i Predragom Ejdusom u ulogama svih muškaraca iz tri generacije ove porodice), nudeći svojom sada realističkom igrom, s blagom primesom humora iz salonske komedije, opšti ton celom komadu. Nasuprot njemu, Ejdus je, uverljivo tumačeći oca kao namćorastog i koristoljubivog starca, ipak zadržao naglašeniji komičarski izraz, dok je Rada Đuričin plastično donela stariju verziju zanesene Lujze, koristeći se, međutim, svedenijim komičkim sredstvima od koleginice. Nasuprot ovim žanrovski raznorodnim, ali dramskim podjednako ubedljivim ulogama, nalaze se žanrovska, ali i dramska lutanja u igri Nade Šargin i Marka Baćovića. Znakovnoj kakofoniji doprinosi i krajnje nerazgovetno rešenje prostora s onim stilizovanim zidom, koji sada zatvara celu scenu, i nameštajem koji je, zbog stilske nedorečenosti, neprecizan u prikazu snobovskog ambijenta. Kulminacija ovih problema donekle je uslovljena i time što komad 1913. ima i najviše dramaturških manjkavosti, a pre svega nerazgovetan kraj. Najveći problem završnice je u tome što sukob između dve generacije industrijalaca, kao i veza između tog sukoba i ojačalog nemačkog šovinizma (rediteljka završava predstavu najavom nacizma, pomerajući tako radnju iz izvorne epohe) nisu ubojito i izoštreno dati, već se rastaču i nestaju u dramski nemuštim i neopravdano karikiranim tumačenjima opasne tatine kćerke Sofije (Jelena Đokić) i potmulog nacionalističkog ideologa Vilhelma (Marko Baćović). U tim uslovima, replika ostarelog snoba, koji veoma liči na svog oca iz prethodnog dela (oba lika tumači Predrag Ejdus), da poslovni problemi mogu da se reše „ratom sa srećnim ishodom“ uopšte nas ne uznemirava. A, upravo je ta replika jedna od ključnih za razumevanje sprege između krupnog kapitala i nacizma, kao i za razumevanje nesporne veze koja postoji između ovog dramskog ciklusa i naših lokalnih prilika s takođe isprepletanim interesima tajkuna (i drugih kriminalaca) i ratnih (i poratnih) lidera... Mićanović je, kao razmaženi tatin sin, homoseksualac iskreno nezainteresovan za realni svet, opet bio sjajan.