Korak ka čudu

Alberto Barbera, koji je posle mnogo godina ponovo umetnički direktor Mostre, napravio je dobar festival! Sažimanjem programskih celina, uspostavljanjem dobrog balansa između filmova poznatih i novih autora, pravljenjem vertikalnih „programskih elipsi“ povezivanjem pojedinih filmova iz različitih programa po njihovim tematskim ili estetičko-formalnom osobenostima, te najzad dobrim odabirom filmova, Barbera je uspeo da osigura visok nivo kvaliteta ovogodišnjeg programa. Nije bilo mnogo filmova izrazitih vrednosti, ali, ono što je važnije, gotovo da nije bilo filmova koji su očigledan promašaj. A to nije lako postići u okviru festivala koji, prema propozicijama, postavlja uslov da svi filmovi moraju biti premijerni. Dakle, glavni program, a u dobroj meri i oni paralelni, obilovali su filmovima vrednim pažnje. U takvoj situaciji, kada ste bez izrazitog favorita a sa mnogo dobrih ili solidnih filmova različitih senzibiliteta i autorskih rukopisa, i kritičari i publika a, najzad, i žiri, prave, svako prema svom ukusu i kriterijumima, odabir onih koji su bolji od ostalih. Tako, dogodilo se da se kriterijumi vašeg izveštača i, s druge strane, sud žirija o nagrađenim filmovima, donekle razlikuju. To je legitimno, često i dobro. Biće različitih mišljenja o tome šta je obeležilo ili po čemu ćemo pamtiti ovogodišnju Mostru, ali zanimljivo je bilo prisustvo američkih filmova u festivalskom programu, kao i njihov pozorišni (!) kontekst. AMERIKANCI Reč je, s jedne strane o filmovima Pola Tomasa Andersona Učitelj i Roberta Redforda Društvo kome pripadaš a, s druge, o novom filmu Terensa Malika Ka čudu. Prva dva filma su tipično američki i to u najboljoj tradiciji te kinematografije, dok treći potpuno odudara od načina na koji Amerikanci promišljaju i prave filmove. Anderson je snimio film čvrste narativne strukture o začetniku sajentoligije Ronu Habardu koji je metodom hipnoze lečio ljude s različitim psihološkim problemima, a pokretač i glavni junak priče je mladić koji se s traumama vraća iz haosa Drugog svetskog rata. Dobro razrađene psihologije glavnih junaka (sjajno igraju Filip Simor Hofman i Hoakin Feniks koji su, zasluženo, podelili nagradu za mušku ulogu) i začudno mistična atmosfera koju odnos ta dva karaktera gradi - osnovne su vrednosti ovog, ipak, tek solidnog filma koji je ispod renomea autora, kome je žiri dodelio nagradu za režiju. Film u najboljoj tradiciji američkog političkog trilera snimio je sada već legendarni glumac Robert Redford. Radnja njegovog novog rediteljskog filma Društvo kome pripadaš, koji je na Mostri prikazan van konkurencije, odvija se danas ali se odnosi na sedamdesete godine, na pripadnike jedne američke antiratne radikalne grupe koja je tada, protestujući protiv rata u Vijetnamu, optužena za ubistvo. Klasično građen film i u dramaturškom smislu i u rediteljskom postupku; sa merom plasiran politički kontekst istinite priče sa asocijacijama na današnju politiku Amerike i, najzad, jaka glumačka ekipa: uz Redforda tu su DŽuli Kristi, Nik Nolti, Suzan Sarandon... Dakle, tipičan u svim elementima dobro skrojen film na američki, holivudski način. A onda se pored ta dva filma, pojavio jedan koji u potpunosti odudara od načina na koji Amerikanci misle o filmu. Autor tog filma je, naravno, Terens Malik. Još od njegovog ranog filma Božanstveni dani (1978) pa preko Tanke crvene linije (1998) do Drvo života koji je prošle godine pobedio u Kanu, Malik pokazuje i dokazuje da se pored ustaljenih i decenijama usvojenih shema, u američkom filmu može misliti na drugačiji način, koji je bliži suštini filma, posebno filma kao umetničke forme. A ta suština odnosi se na film kao prevashodno vizuelni medij, dakle formu koja svoj sadržaj (temu) i sve njegove nivoe značenja saopštava pre svega vizuelnim sredstvima. Malikov film Ka čudu upravo je to, ali, ne kao eksperiment koji manipuliše formom a zanemaruje komunikaciju sa gledaocem. Tema filma je ljubav između partnera (on je Amerikanac, ona Francuskinja ruskog porekla), prema prirodi (radnja se odvija u Americi i Francuskoj), prema Bogu (ulogu sveštenika igra Havijer Bardem). Film je skoro bez dijaloga i sugeriše i oslikava odnose među likovima i značenja koja iz toga proističu gotovo isključivo vizuelnim sredstvima. Ka čudu emituje posebnu vrstu emocija i poseduje poetičnost koju doživljavamo na neposredan način, a čitava ta struktura ima snagu autentičnog i iskrenog autorskog iskaza. Značajan element te svojevrsne „filmske kompozicije“ je muzička partitura filma za koju je, jednim delom, kao i u prethodnom Malikovom filmu, zaslužan naš Arsa Jovanović. Neobjašnjivo, venecijanski žiri ovom filmu nije dao nijednu nagradu. MARINA Predsednik žirija bio je američki reditelj Majkl Men koji, sudeći po filmovima koje je on pravio, sasvim sigurno nije mogao da ima afiniteta prema filmu koji nema klasičnu priču. Ali, u žiriju je bila i naša konceptualna likovna umetnica Marina Abramović. Tu dolazimo do jedne zanimljive paralele koja Malikov film dovodi u vezu sa revolucionarnim promenama u pozorišnom izrazu s početka 20. veka, paralele koja daje puni legitimitet njegovom načinu filmskog mišljenja. Naime, u festivalskom paralelnom programu „Dani autora“ prikazan je dugometražni dokumentarni film Život i smrt Marine Abramović Boba Vilsona. Reč je o procesu rada na pozorišnoj predstavi istog naslova koju je prošle godine, u Mančesteru, postavio jedan od najoriginalnijih i najinventivnijih reditelja savremenog pozorišta, Bob Vilson (još uvek se sećamo maestralne predstave Ajnštajn na plaži s kojom je bio na BITEF-u davne 1977 ), predstavi u kojoj igraju Vilijam Defo i sama Marina Abramović. Ta predstava, kao i sve prethodne ovog avangardnog reditelja, jesu oslobađanje od tzv. psihološkog pozorišta u kome dominira dramski tekst i vraćanje izgubljenoj suštini pozorišnog čina: teatralnosti, scenskom pokretu i vizuelnim senzacijama koji tvore teatar kao svečanost upotrebe svetla i pokreta. Na taj način, Bob Vilson ostvaruje Artoov san o čistom pozorišnom činu a Malik je produžena ruka tog sna u filmskoj formi. Kada bi Arto mogao da vidi Vilsonovu Marinu Abramović i Malikov Ka čudu, bio bi presretan. Jer, to je ostvarivanje njegovog sna o suštini pozorišne, a sada, na jedan drugi način, i filmske umetnosti. Otuda, Marina je, po prirodi stvari, morala u žiriju da se bori za Malikov film. Ko zna, možda se i borila, ali nije uspela.  Muke po Kim Ki Duku Zlatnog lava žiri je dodelio novom filmu poznatog korejskog reditelja Kim Ki Duka Pieta, u kojem je na delu bravurozna režija, ista vrsta prepoznatljive autorske poetike nasilja i zla koja je ovde dovedena do usijanja, i u kojem krimi-socijalna priča teče tako da gledaoca sve vreme vodi lavirintom ka krajnje nepredvidivom kraju. U središtu priče je beskrupulozni mladić koji na izrazito brutalan način kažnjava svoje siromašne dužnike. U ukupnosti značenja, film, na posredan način, ukazuje na surovi diktat novca i interesa kao i na zaboravljene moralne norme u današnjem korejskom društvu. Mučan film koji je sa zanatskog stanovišta za poštovanje, ali estetika nasilja koja je, naravno, legitimna s obzirom na sveprisutnost tog oblika ljudskog ponašanja kao životne istine, ovde ipak ne doseže nivo koji je potreban za pojavljivanje umetničke istine.