Prokleta je Amerika

Žiri ovogodišnjeg Sterijinog pozorja odoleo je populističkim pritiscima novosadske publike: nije podelio njeno oduševljenje beogradskom “Gospođom ministarkom”, a i onu drugu, somborsku, ostavio je bez nagrade. Prve predstave ove Nušićeve komedije u gotovo poluvekovnoj istoriji festivala stavile su na proveru sâm komad, koliko i izbor selektora Ivana Medenice, ako nisu dale i više nego jasan odgovor na njegovo pitanje: odgovara li popularnost “Ministarke” njenoj umetničkoj vrednosti? Da li je taj odgovor trebalo tražiti baš na Pozorju? Kad je, pak, reč o komadu Jelene Đorđević “Kome verujete?” i o predstavi koja je na njemu izvedena u Srpskom narodnom pozorištu, sumnje nema da je selektor, blago rečeno, napravio previd. Prevideo je skromne mogućnosti ovog dramskog teksta i, u rezultatu takođe skroman, pokušaj reditelja Darijana Mihajlovića i glumaca da se on scenski nadogradi. Svedena na stereotipe, središnja, ljubavna priča jednostavno nije držala težište predstave, a groteskno-karikaturalne scene anketnog ispitivanja javnog mnjenja o političkim partijama delovale su kao neka vrsta glumačkih stilskih vežbi, opet po stereotipima ispitanika sa socijalne margine. Šteta, budući da je dramski prvenac Jelene Đorđević bio na tragu da u svojoj slici traumatizovanog društva pronađe građu za duhoviti, ironični komentar naše stvarnosti. Uostalom, to je i jedini tekst na 49. pozorju koji tu stvarnost direktno, ali nažalost površno, tematizuje.

Šta sanjamo, a šta nam se događa(lo)? To je, pojednostavljeno, pitanje koje stoji u središtu “Šina”, kako ovaj komad Milene Marković tumače reditelj Rafal Sabra i glumci Teatra Polski iz Poznanja. Traume jedne generacije ili, bolje reći, dramu odrastanja u traumatičnim vremenima, sa teškim ožiljcima na duši, Poljaci na sceni izražavaju u nešto stilizovanijoj formi nego što bismo očekivali, pa izostaje utisak snažnijeg emocionalnog doživljaja sveta Markovićkinih bezimenih junaka. Predstava je u izvesnom smislu u sebe zatvorena, energija nasilja i bola u njoj je prigušena, glumci više opisuju nego što iznutra dramatizuju stanja svojih ličnosti, gluma je stilski čista i ujednačena, ali bez katarzičnih obrta i bez one životne uverljivosti koju su, i pored naglašenog ironičnog otklona, imale naše “Šine” u Jugoslovenskom dramskom pozorištu, predstava kojoj je selektor Medenica prošle godine pretpostavio (nedužnu) “Govornicu”, kao što je ove godine Nušićeve ministarke pretpostavio u svakom slučaju relevantnijim Sterijinim “Rodoljupcima”, takođe iz Jugoslovenskog dramskog.

Najzad, “Amerika, drugi deo” Biljane Srbljanović. Oceni NIN-ovog kritičara Vladimira Stamenkovića da je rad Dejana Mijača sa glumcima “uzoran i besprekoran” nema se šta dodati, osim možda da je u međuvremenu, od premijere, predstava glumački porasla u svakom pogledu, da su karakteri dobili u čvrstini i izražajnosti, da su teskoba i otuđenost u njima našli skladnu ravnotežu, da su, konačno, dramska lica profilisana sa primernom ozbiljnošću i odmerenom sugestijom. Na Pozorju koje ove godine u glumačkoj utakmici nije, kao što je najčešće bivalo, imalo dobrih igrača u izobilju, predstava Ateljea 212 izdvaja se upravo po glumačkom potencijalu i snazi, i po jednom pravom otkrovenju: Aleksandri Janković u dirljivoj ulozi Irene.

Srbljanovićkina drama, ne samo naslovom, odredila je temu “Krugova”, posebnog programa Sterijinog pozorja, u kome su, kroz pet predstava (od toga jedan projekat u nastajanju, Dah teatra), prikazane “Slike Amerike u savremenom pozorištu”. Videli smo, u tom krugu, možda najbolju predstavu na festivalu: dramatizaciju Kafkine “Amerike”, u izvođenju berlinskog Teatra “Maksim Gorki”. Ta se predstava pridružuje onom odabranom nizu velikih predstava nemačkog teatra koje su gostovale na Bitefu. Ovo “velika” uključuje u sebe, pre svega, snažan i uzbudljiv doživljaj berlinske “Amerike”, u svim njenim segmentima, od scenografije i postavke svetla, do režije i glume. Predstava, koju režira Štefan Miler, liči na bogato orkestriran muzički komad, sa ritmički izvanredno usklađenim pasažima. Kroz “američki san” Karla Rosmana (sjajno ga igra Feliks Reh) prepliću se i beketovska pustoš i orvelovska zebnja, ali u slikama groteskne izgubljenosti, između ozbiljnog i komičnog, sete i ironije. U jednom času Miler će preuzeti citat iz Vilsonovog “Ajnštajna na plaži”, ali ne da bi zadovoljio neki rediteljski hir: scena mehaničkog ponavljanja istih pokreta savršeno se uklapa u ideju robotizovanog, automatizovanog društva, koju predstava razlaže sa gotovo ciničnom, na svaki način bespoštednom kritičkom projekcijom.

Sa “Danom milosti” Nila Labjuta (Bajerišes Štatsšaušpil, Minhen) iz Kafkine Amerike prelazimo u Ameriku našeg vremena, još tačnije u Ameriku posle 11. septembra. Ali, događaj toga dana poslužiće tek kao inicijalna kapisla za dvočasovni ispit dvoje ljubavnika opsednutih seksom više nego istinskom ljubavlju, u predstavi tipično literarnog pozorišta koje se, u ovoj prilici, drži na odličnim glumcima. Povremeno žestok dijalog otkriva (ne)mogućnost komunikacije u svetu koji je duhovno ispražnjen, pri tom nesposoban da se suoči sa istinom o sebi, ogrezao u laži i licemerju. Drugačiji je slučaj sa junakom priče Alberta Ostermajera. “Trgovina” je zapravo neurotična monodramska ispovest američkog berzanskog službenika koga je samleo žrvanj biznisa, bezuspešni pokušaj jedne raspolućene, raspamećene ličnosti da uspostavi kakav-takav red u svojoj glavi. Anja Suša, koja ovaj komad režira u Beogradskom dramskom pozorištu, dramatizuje priču tako što udvaja lik trgovca (igra ga Ivan Tomić), a izvesnu monotoniju monologa razbija sitnim scenskim radnjama koje se simbolički vežu za njegov halucinantni tok.

“Krugove” je zatvorila predstava zagrebačkog Teatra ITD “Kako ubiti predsjednika”, ali ona je, nažalost, izvan ozbiljnog pozorišnog kruga. Miro Gavran, plodan i, kažu, najizvođeniji hrvatski dramski pisac, konstruiše nešto kao dramu s tezom o (anti)globalizmu, u takozvanom angažovanom maniru, samo što od drame na sceni ostaje tek gola teza, sa naivnim zapletom i izveštačenim likovima iz kojih je isceđena svaka kap životnosti.

Ushićena “Amerikom”, jedna glumica je izjavila da joj je žao što Kafka nije naš pisac i što naš teatar nije kao nemački. Ako u oduševljenju i preteruje, glumica svakako ne zaobilazi istinu.