Izgubljena istorija

Srbija je najduže ostala u Velikom ratu od prvog do poslednjeg dana. U prvoj godini pred Srbijom, srpskim narodom, dinastijom, političkim strankama, Narodnom skupštinom i javnim mnjenjem nalazio se najvažniji problem – određivanje ratnih ciljeva. Od toga je zavisilo mnogo: budućnost zemlje i naroda, kao i države u celini. U vladinim krugovima, u Skupštini i javnosti razgovaralo se o jednom potpuno novom nacionalnom programu koji je Srbija trebalo da uobliči i ostvari. NJega su podsticali vodeći srpski intelektualci, a prihvatili političari i prestolonaslednik Aleksandar. Zalagali su se za rešenje jugoslovenskog pitanja – stvaranje zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. To je značilo napuštanje nacionalnog programa koji se provodio za vreme vladavine kralja Petra – oslobođenje i ujedinjenje srpskog naroda. Kako se pokazalo, to su bile nerealne projekcije. One nisu odgovarale osnovnim interesima srpskog naroda i države, prevazilazile su njihove materijalne mogućnosti i stepen duhovnog razvoja. NJihovo ostvarenje dovelo je Srbiju u sukob na život i smrt sa Austrougarskom i Nemačkom, izazvalo nervozu i netrpeljivost kod balkanskih suseda, nedoumice i neodobravanje među saveznicima, otvoreni otpor Italije i neprijateljstvo Vatikana. Srpske ratne ciljeve odbacile su sve velike sile, i prijateljske i neprijateljske. Čak ni Rusija nije podržavala program ujedinjenja, sumnjajući u njegovu ostvarljivost i budućnost pravoslavlja u državi sa tolikim brojem katolika. U novoj državi našli su se ljudi koji su prethodno ratovali među sobom, ujedinili su se delovi stare katoličke Austrougarske monarhije koja je bila višenacionalna država, sa ograničenim izbornim pravom i recidivima feudalizma, sa pravoslavnim kraljevinama Srbijom i Crnom Gorom koje su tokom svoje kratke novovekovne istorije izgrađivane kao nacionalne i demokratske države. Na jednoj strani bio je klerikalno–jezuitski duh rimokatoličkog stanovništva Slovenije i Hrvatske a na drugoj liberalna građanska ideologija. Jugoslovensko ujedinjenje najsnažnije su podržali srpski intelektualci školovani u zapadnoj Evropi. Oni su isticali da je jugoslovenstvo „put ka čovečanstvu“, nešto „savršeno“ u odnosu na „pleme“ ili narodnost. Vladao je trijumfalizam pobednika uprkos teškoj privrednoj i političkoj situaciji u zemlji, ili upravo zbog toga. Baš ta teška situacija i opustošenost zemlje podgrevali su mit o kontinuitetu srpske kolektivne žrtve i moralne pobede – od Kosova 1389. do proboja Solunskog fronta 1918. Iz velikog stradanja vojske i naroda nije izvučeno adekvatno istorijsko iskustvo. Posle rata srpski narod je bio ponesen mitom o „velikoj pobedi“ iako je ona realizovana uz nestvarno velike ljudske žrtve i ogromna razaranja. Stvarni uzroci pobede nisu ispitivani, a osećanje trijumfa proteglo se i na nove događaje koji su zahtevali dodatne napore. Kako primećuje Jovan Cvijić, jedan narod najviše je ugrožen upravo u trenutku kada je ceo prožet svešću o svojoj pobedi. Oslabljen naprezanjima koja je od njega tražila stečena pobeda, narod je tada najmanje sposoban za nove žrtve, a njegovo pobedničko osećanje koje ga još drži, „zavodi ga na shvatanja i postupke koji traže i jedno i drugo“. Višegodišnje ratovanje istrošilo je i poslednje rezerve energije, stvorilo ratni umor i opštu stagnaciju i prouzrokovalo niz političkih grešaka u narednim decenijama. Veoma teške životne prilike, što je u Srbiji bila vekovna realnost, umeju često da ponište sam smisao života. Srbi su imali izraženu sposobnost da podnose patnje u ime golog opstanka, ali to nije bio ishod dobrovoljnog izbora već nametnutih okolnosti. Prisilna patnja nema moć da duhovno preobrazi i oplemeni ljude, ali je zato postala bitan faktor srpske kulturne, socijalne i duhovne degradacije.