Francuski rasad u srpskoj šumi

Foto Dalibor Danilović

U istoriji državnosti i ustavnog razvoja Srbije, Sretenjski ustav iz 1835. zauzima posebno mesto. Izuzetnost tog, brzo donetog i još brže ukinutog pravnog akta, leži ne samo u činjenici da je reč o prvom ustavu Srbije, već što je njime nedvosmisleno iskazan istinski državotvorni i demokratski potencijal srpskog naroda. Sretenjski ustav simbolično sjedinjuje dva rukavca borbe koju su Srbi na početku 19. veka poveli u težnji za spoljašnjom i unutrašnjom emancipacijom. Pisac Sretenjskog ustava, Dimitrije Davidović i autoritativni knez Miloš, uprkos suprotstavljenim pogledima na uređenje zemlje, zajednički su želeli da Ustavom dodatno osnaže autonomiju Kneževine Srbije. Zbog toga u Sretenjskom ustavu paragrafi koji ističu spoljašnje atribute državne samostalnosti Srbije, koji su bili u suprotnosti sa njenim vazalnim statusom: o zastavi (otvoreno crvena, bela i čelikasto-ugasita) i grbu (krst na crvenom polju i ognjilima na svakom kraku krsta). Dakle, država i njeno definisanje, pa onda zakoni čine osnovne postulate Sretenjskog ustava.

U prve tri decenije 19. veka postojale su brojne ideje o državnom uređenju Srbije, koja je u Prvom srpskom ustanku snažno stresla jaram turske viševekovne vladavine: od široke autonomije u okviru Osmanskog carstva, kako je predviđeno Ičkovim mirom 1806, preko ostvarene, ali međunarodno nepriznate nezavisnosti od 1807. do 1813, pa ponovo do autonomnog statusa na osnovama Bukureškog mirovnog ugovora iz 1812. i povlastica koje je Porta davala pojedinim oblastima svog carstva. Knez Miloš je autonomiju Srbije, potvrđenu osmanskim javno-pravnim aktima iz 1830. i 1833 , ojačao pribavljanjem prava na nasledno kneževsko dostojanstvo. On je bio jedini hrišćanski vladar u Osmanskom carstvu s privilegijom nasledne vladarske vlasti. Međutim, savezništvo Ruskog i Osmanskog carstva utvrđeno ugovorom 1833. omogućilo je Porti da opstruiše ispunjavanje obaveza prema Srbiji. Ostale su zapisane reči kneza Miloša upućeme Davidoviću kada je pristupio pisanju Sretenjskog ustava: Motri, kumašine, da se u čemu ne spotaknemo. Ti bar dobro znaš s kim mi imamo posla.

Sretenjski ustav nastao je i iz unutrašnjih političkih sukoba, borbe između vladara spremnog da zadrži autokratski način vladavine i opozicije, koja nastoji da toj vlasti postavi branu, da je ograniči i ozakoni. Snažna opozicija knez Miloševoj vladavini nastala je početkom tridesetih godina 19. veka: Toma Vučić Perišić, braća Simić, Avram Petronijević, pa čak i članovi kneževe porodice, među njima knežević Milan, kneginja LJubica i brat Jevrem. Radilo se o heterogenom pokretu, koji je u protivborstvo Milošu stao rukovođen različitim pobudama. Jedni, poput Dimitrija Davidovića i Avrama Petronijevića, principijelno, zalagali su se za ozakonjenje vladarske vlasti, garantovanje lične i imovinske bezbednosti, slobodu trgovine... . Kneginja LJubica priklanjanjem opoziciji htela je da se osveti nevernom suprugu, dok su treći, poput Stojana Simića, želeli da se, umesto turskih spahija, uvede novo srpsko plemstvo. Knez Miloš je obećavao, pa čak i zakazivao i u poslednjem času odlagao skupštinu na kojoj bi se raspravljalo o reformi unutrašnje uprave. Pokušao je da delimičnim merama zadovolji zahteve opozicije, pa je 1834. obrazovao provizornu vladu (razmotrilište popečiteljstva) i imenovao ministre. Međutim, nestrpljiva opozicija, posle kraćih priprema organizovala je u januaru 1835, u istoriografiji poznatu Miletinu bunu. Rebeliju je predvodio narodni starešina iz Jagodinske nahije Mileta Radojković, koji je oko sebe okupio najbrojniju pobunjeničku vojsku sa kojom je, posle pregovora sa predstavnicima kneza Miloša, ušao u Kragujevac. Rezultat Miletine bune, jedne od retkih buna u Srbiji u 19. veku u kojoj nije bilo krvi, po čemu se može porediti sa engleskom Slavnom revolucijom, jeste sazivanje Narodne skupštine.


Sretenjski ustav je proglašen na Narodnoj skupštini u Kragujevcu. Radilo se o najreprezentativnijem skupštinskom sazivu za vreme knez Miloševe prve vladavine, jer je u njenom radu od 14. do 16. februara 1835. učestvovalo 2.400 zvaničnih predstavnika i nekoliko hiljada znatiželjnika. Skupština je održana na otvorenom, na livadi pored kragujevačke crkve. Knez Miloš, članovi njegove porodice, mitropolit i visoki zvaničnici stajali su na specijalno napravljenoj bini. Upravo sa te bine, drugog dana skupštine, 15. februara 1835. pročitan je Ustav. Između skupštinskih zasedanja, zahvaljujući znamenitom Joakimu Vujiću, poslanicima su priređivane pozorišne predstave Fernando i Jarika, La Peruz, Bedni stihotvorac i Begunac.

Sretenjski ustav neodvojiv je od njegovog autora, Dimitrija Davidovića (1789-1838), nesvršenog studenta medicine, novinara, knez Miloševog sekretara, ali iznad svega istinski rodoljubivog predstavnika svoje nacije, koji je u ustav uneo odredbe zasnovane na osmanskim javno-pravnim aktima o autonomiji Srbije, zahteve opozicije koju je podržavao, i, što ovaj ustav čini posebnim, pojedina rešenja iz zapadne ustavne teorije i prakse. Razgovori Francuza Boa le Konta, grofa, koji je posetio Srbiju 1834, kada je razgovarao sa Davidovićem i ostalim kneževim činovnicima kao i zapadna pravna literatura, smatraju se izvorištem zapadnih u Sretenjskom ustavu. Uočljivo je, na primer, da Tribunal prema francuskom ustavu iz 1799. i Narodna skupština u Srbiji prema Sretenjskom ustavu imaju sto poslanika, ili član 106 Sretenjskog ustava o carinama unutar granica Srbije koji je prosto preuzet iz francuskog ustava. Međutim, većina članova Ustava je domaćeg porekla, prilagođena postojećim političkim odnosima i potrebama Srbije. Sintagma o Sretenjskom ustavu, kao francuskom rasadu u srpskoj šumi, koju je prvi upotrebio drugi jedan Francuz, Siprijan Rober, sredinom 19. veka, i kojom su se isticali zapadni uzori i izvori Sretenjskog ustava, samo su delimično tačni.

Sretenjski ustav je za svoje vreme savremen ustav. Imao je 142 člana, razvrstnih u 14 glava i njime je propisana tripartitna podela vlasti na zakonodavnu, sudsku i izvršnu. Određen je delokrug svake grane vlasti, dok su u poglavlju Opštenarodna prava Srbina, građanima Kneževine zajemčena jednakost pred zakonima, neprikosnovenost imovine i pravo potpunog raspolaganja njome. Takođe, propisano je da niko ne može biti kažnjen bez presude suda i svako je imao pravo pristupa svim javnim zvanjima.

Sretenjski ustav je posle intervencije Porte, Rusije i Austrije početkom marta privremeno, a 11. aprila 1835. konačno ukinut. To što je Srbija samostalno donela ustav, što su njime istaknuti atributi državnosti Srbije, uprkos njenom vazalnom statusu, bilo je dovoljno da te sile taj čin ocene kao delo ludosti.

Koliko je Sretenjski ustav značajan za državnost Srbije najbolje se može videti poređenjem sa sledećim, tzv. Turskim ustavom iz 1838, kojim je više nego jasno naglašen vazalni status Srbije. Taj ustav je izdat u vidu hatišerifa i njime su okrnjene već priznate autonomne povlastice, a zbog odredbe o pravu Porte da arbitrira u unutrašnjim sporovima u Srbiji, predstavljao je izvor političke i državne nestabilnosti. Praktične posledice kratkotrajnog postojanja Sretenjskog ustava je ustanovljenje Saveta, a na talasu borbe za njegovo donošenje, u maju 1835. ukinuti su poslednji ostaci turskog feudalizma. Time je društvo Kneževine Srbije, među prvima u Evropi, postalo društvo oslobođeno feudalnih stega.