Mreža hramova gušća nego na Tibetu

Foto Emil Čonkić

Nabrajanje kulturnog blaga Kosova je nezahvalno, tvrdi većina stručnjaka, jer cifre rastu od jednog do drugog datuma istraživanja. A kosovsko tlo puno slojeva civilizacije, objašnjavaju, ne forsirajući srpske spomenike u odnosu na ostale. Može se govoriti samo o zaštićenim nepokretnim dobrima kojih na Kosovu ima 458, kulturnim dobrima od izuzetnog značaja, kojih ima 61, i upisanih u centralni registar Republičkog zavoda za zaštitu spomenika - 70. Mape su, tako, istačkane lokalitetima sakralne, fortifikacijske, industrijske, urbane i druge baštine. Mreža hramova Metohije gušća je no na Tibetu, slikovit je Bojan Popović, direktor Galerije fresaka Narodnog muzeja u Beogradu.

Samo u Velikoj Hoči, nadomak Prizrena, postoji više od 13 crkava i crkvišta, iz dvanaestog ili četrnaestog veka, o čemu svedoče ostaci fresaka ili starost temelja. To su crkvice, u njih ne može da stane više od desetak vernika. Izgradili su ih čelnici ovog hilandarskog metoha. Pouzdano se zna da je Gradislav Sušenica podigao Crkvu Svetog Nikole i tu sahranio roditelje, po nadgrobnoj ploči otkrivenoj 1933, navodi Popović. Posebnost male crkve u centru sela je i originalna ikona čuvenog samoukog slikara monaha Longina iz 16. veka.

Druga njegova dela, pa i dve plaštanice iz Bogorodice Hvostanske, otkrivene 1970. u spomeničkom kompleksu 20 kilometara od Peći, prenete su u riznicu Pećke patrijaršije. Neka od ikonopisačkih remek-dela su na restauraciji u dečanskim radionicama, ili u riznici ovog manastira pod Prokletijama. Slično je i sa delima mitropolita Jovana Zografa iz 15. veka, monaha Georgija Mitrofanovića i Radula iz 17. i mnogim drugim značajnim a nepotpisanim relikvijama. Verujući da crkve nisu (samo) spomenici kulture, već božji hramovi, SPC ikone nije pohranila u muzejske depoe, već su one često deo mobilijara kosovskih crkava. Dokumenti su rasuti svud po svetu.

U neposrednoj blizini Hoče je i Zočište, Manastir sv. Kozme i Damjana, koji je dobio ime po izvoru vode lekovite za oči. Pominje se u darovnoj povelji kralja Stefana Dečanskog Svetoj gori, a po predanju je tri veka stariji od Dečana. Zočište je bilo kultno mesto podjednako za muslimane - Albance, kao i za Srbe, zbog lekovite vode i vere u isceliteljske mošti Kozme i Damjana. Slično je bilo i u Dečanima, Bogorodici LJeviškoj i mnogim drugim pravoslavnim hramovima.

Ali, Velika Hoča je sveobuhvatnija od sakralnog nalazišta, ona je pravi muzej na otvorenom. Mnoge od kuća u isprepletanim uličicama, stare su više od 200 godina, krovova napravljenih od ćerpiča ili grubo klesanog kamena, sa umetnički izrađenom bravarijom. Hoča je u vreme cara Dušana imala 40.000 stanovnika, iz nje se dopremalo vino za carsku palatu u Prizrenu, znao je da naglasi lokalni sveštenik Milenko Dragićević. I sada se po blagim padinama oko Hoče gaji grožđe, a u Dečanskoj vinici pravi vino i lozovača.

U Hoči, nedaleko i od arhitektonski sličnog Orahovca, postoje i pravi biseri sekularnog graditeljstva. Najlepši i najstariji objekti su restaurirani, uglavnom uz pomoć stranih NVO, pa je dva veka stari saraj, nekadašnji centar sreza, ujedno i aktivna galerija. Sređena je i Kula ustanika Lazara Kujundžića koji je 1903. na tom mestu izgubio život, dok kao neka vrsta muzeja funkcioniše i kuća Hadži-Spasića, prvih seoskih hodočasnika u Jerusalim. Meštani svoj kulturni identitet čuvaju i preko jezika: nastavnici srpskog u jedinoj osnovnoj školi đacima daju zadatak da sastavljaju rečnik specifičnih reči. Na lokalnom dijalektu prizrensko-timočke govorne zone, tendžera znači šerpa, kromit je crni luk, ložica - kašika, dok je kolomboć kukuruz. Mušutište, građe slične Hoči, sa 16 crkava, jednim manastirom i dve isposnice, nije bilo te sreće. Stanovništvo je raseljeno, a hramovi i kuće porušeni ili spaljeni. Uništena su mnoga srpska groblja koja su obezbeđivala sećanja na etničko poreklo.

Iako je postojala inicijativa da Velika Hoča uđe pod zaštitu Uneska, sve je ostalo na trudu meštana. Na Uneskovu listu su 2006. ušla samo četiri lokaliteta manastiri Visoki Dečani, Gračanica, Pećka patrijaršija i katedralna Crkva Bogorodica LJeviška, ističe istoričar umetnosti dr Ivan Stevović, profesor Filozofskog fakulteta u Beogradu.

Međutim, naglašava, iako baština na Kosovu spada u jedine dve evropske tačke pod visokim rizikom, opisi su dati vrlo šturo, sa veoma malo podataka sa svih aspekata. Pod crvenim znakom alarmantne pažnje, oni su upisani zbirno, kao srednjovekovni spomenici Kosova. Kao najviše tačke dometa vizantijsko-romaničke eklektične kulture, izražene u freskopisu kakav se razvijao na Balkanu od 13. do 16. veka. Za Dečane se kaže da su izgrađeni kao mauzolej za kralja Stefana, a ne da je on ktitor. Za Patrijaršiju u Peći, da je grupacija od četiri crkve, ukrašena freskama, ističući onu u Crkvi Svetih apostola, oslikanim u jedinstvenom monumentalnom stilu, što je, kako kaže ovaj stručnjak, više nego uopšten iskaz. Bogorodica LJeviška je označena kao reprezentativni primer mešavine renesanse stila Paleologina, kao kombinacija istočne pravoslavne vizantijske i zapadne romaničke tradicije. Ni reči o tome da se radi o srpskoj baštini, ljuti se profesor Stevović.

Jer, za razliku od ovih, gruzijski manastiri u Micheti su apostrofirani kao dometi kulture srednjovekovne gruzijske kraljevine, sa mnogo podataka o specifikumu vladavine, kriterijuma izuzetnosti i potrebama zaštite. Druga crvena tačka na evropskom kontinentu je Liverpulska luka, čija je autentičnost ugrožena industrijalizacijom, navodi Stevović.

Razlog za ovu omašku, upućeni vide u vremenu kada su manastiri ušli na listu. U to vreme krovna institucija nije prihvatila detaljniji opis, kao ni da oni budu ekstrateritorijalizovani (ni naši, ni albanski, već pod patronatom međunarodne zajednice), kao što je predlagala srpska delegacija. Međutim, od tada je prošla decenija, i bilo je dovoljno vremena za izmene i dopune. Predstavnici Crkve krive lošu tranziciju političke vlasti za to što su drugi stali tamo gde su prvi tek započeli. Uz to, istoričari se sada uglavnom plaše da javno govore, a posle se ljute što stručne činjenice tumače laici, kaže jedan predstavnik Crkvenog vrha.



Međutim, u stručnoj svetskoj javnosti nema dileme da su pomenuti manastiri srpski, naglašava dr Stevović. Jer, pored povelja i drugih sačuvanih dokumenata, često iz pera bugarskog pisca Grigorija Camblaka, o tome govore i obavezne ktitorske kompozicije, koje u srpsku umetnost tog doba uvodi Rastko Nemanjić. Lik vladara sa modelom crkve nije zamišljen samo kao donatorska slika, već često i kao nadgrobni portret. Po zidnoj slici u naosu odmah se poznaje da je Crkvu Svetih apostola u Pećkoj patrijaršiji podigao Rastko (1230), Dečane kralj Stefan i tada još - kralj Dušan (1327-1335), kralj Milutin Gračanicu, Banjsku (samo elementarno zaštićenu, iako glavnu zadužbinu) i Bogorodicu LJevišku (u drugoj deceniji 14. veka). Kuriozitet znatno oštećene LJeviške u događajima 2004, jeste to što su ktitor i ostali likovi prikazani u natprirodnoj veličini. Od Milutinovog doba prikazi podrazumevaju i kraljice, često inostrane provenijencije. U Dečanima je oslikana loza Nemanjića, da sve bude jasno i nepismenima.

Kraj Prizrena se nalaze i ostaci manastira sa Crkvom Svetih arhangela, kao Dušanov mauzolej, a u samom gradu desetak manjih, ali takođe vrednih crkvica, koje niko i ne pominje, kako kaže naš sagovornik iz krugova klira. Po predanju, u srednjem veku, Prizren je bio stecište 365 pravoslavnih hramova.

U Goraždevcu, selu koje se prvi put pominje u povelji Stefana Prvovenčanog (oko 1220), nalazi se jedna od najstarijih crkava-brvnara na ovim prostorima, podignuta u 16. veku. Posvećena je Svetom Jeremiji. Na ikonostasu su sačuvane dveri, a u crkvi nekoliko ikona, knjiga, i sveštenih posuda. Očuvana je i tradicija da se svakog 14. maja u takozvanom jazu (kanjonu) rečice Birke okupa veći deo sela, kako bi im zaštitnik, prorok Jeremija, podario plodnu godinu.

Manastir Devič, smešten pod glavnim vencem istoimene planine u Metohiji, sagrađen je oko 1434. godine. Na mestu gde se, po predanju, u jednoj šupljoj bukvi podvizavao sveti Joanikije Devički, nakon što je u taj kraj prešao iz Crne Reke. Manastir je podigao despot Đurađ Branković oko 1434. godine u znak zahvalnosti za ozdravljenje svoje kćeri-device, po čemu je manastir dobio ime. A gde je, četiri godine ranije, sahranjen Joanikije. Freske u manastiru, kojih ima u nekoliko slojeva, potiču iz 15. veka, i dobro očuvani natpis ukazuje da je on, zapravo, prvi manastirski ktitor.

Sokolica, ženski manastir u blizini Kosovske Mitrovice, znamenita je po tome što se ovde čuva kip Bogorodice Sokoličke. Naime, predstavljanje svetaca u tri dimenzije veoma je retka pojava, gotovo unikatna, u pravoslavnoj umetnosti.

U tom istom kraju je i tvrđava Zvečan, sagrađena još pre Nemanjića, ali se pretpostavlja da je na tom mestu bilo naselje još u praistoriji. Položaj Zvečana je takav da nije mogla da ga osvoji austrijska vojska u 17. veku, iako je u tom pohodu doprla do Skoplja, kaže Popović. U Zvečanu je car Dušan zatamničio Stefana Dečanskog gde je kralj i umro.

Veoma važno arheološko nalazište je Novo Brdo kod Gnjilana. Ogromno rudarsko naselje, sve sa statutom, nastalo je za vreme kralja Milutina. U svetu poznati trgovački centar u 14. i 15. veku, sa nekoliko katoličkih i 10 pravoslavnih bogomolja, te uspešan spoj dveju konfesija, prošao je samo kroz dve sezone istraživanja.. Gornji grad je imao kulu obrubljenu ljubičastim mermerom, što znači da se osim o funkcionalnosti razmišljalo i o estetici, objašnjava Popović.

Ovo je samo mali deo srpskog kulturnog blaga srpske kolevke, što Kosovo jeste, bez epike i eufemizma. Zaštićeno je različitim stepenima protekcije Republičkog zavoda za zaštitu spomenika, što se ne može videti na sajtu ove institucije. Nešto malo više, samo o četiri ključna, govori se na sajtu Ministarstva kulture. Kapitalna dela o tamošnjoj baštini ne nailaze na naročitu pažnju medija i javnosti. Tako su srpski spomenici nedovoljno poznati čak i u domaćim okvirima, pa stoga podložni manipulacijama.

Istoričari i istoričari umetnosti sa Kosova već dugo govore da su te crkve sagradili Albanci, da su Srbi došli kao nemanjićki okupatori i preuzeli ih. O toj svojoj istini prave monografije, dokumentarne filmove, organizuju seminare, dovodeći strane stručnjake za debele honorare, kaže Predrag Radonjić, autor serijala Čuvari baštine na RTS. Istorija se godinama menja i u kosovskim udžbenicima, što se sve u Beogradu ignoriše, dodaje. Odgovor iz Srbije, godinama izostaje. Reaguje se, kao i uvek, kad je stani-pani, prekasno.