Roman i komentari

Sudbina i komentari, za sada poslednji objavljeni roman Radoslava Petkovića, ujedno je - po vremenu publikovanja i osvajanja NIN-ove nagrade za godinu 1993 - i hronološki poslednje delo koje je dospelo na listu deset najboljih ostvarenja u poluvekovnom postojanju ove prestižne nagrade, a u izboru kritičara koji su decenijama sačinjavali njen ugledni žiri.

Pomenuta činjenica višestruko je zanimljiva. Ona, svakako, pre svega govori o kvalitetu Petkovićevog romana koji je svom autoru doneo mesto u romansijerskoj eliti i inače elitnog društva dobitnika jedne od najcenjenijih književnih nagrada kod nas. To što su odabrani tumači književnosti dali prednost ovom romanu u odnosu na ceo niz drugih savremenih romansijerskih ostvarenja dovoljno kazuje o naklonosti kritike, kao što i ponovljena i obnavljana izdanja svedoče o naklonosti publike prema Petkovićevom delu(...)

U traženju odgovora, pak, na zapitanost o tome šta je Petkovićev roman preporučilo da kao jedini iz hronološkog intervala nakon Pavićevog proslavljenog “romana-leksikona”, a to znači: bezmalo poslednjih dvadeset godina, uđe u izbor deset najboljih, moglo bi se, naravno, krenuti od različitih pretpostavki, počev od onih najobuhvatnijih, kulturoloških, pa do onih najosobenijih, poetičkih. Čini se, međutim, da postoji i jedna mogućnost tumačenja koja na izvestan način spaja i ukršta ove oprečne perspektive, a tiče se kontekstualnog uvida u svih deset prvoplasiranih romana iz pomenute kritičarske ankete...

Za razliku od većine drugih ostvarenja sa liste najboljih, koja po pravilu obeležavaju pojavljivanje ili ustaljivanje neke “monolitne” poetičke orijentacije u književnosti nakon Drugog svetskog rata, u slučaju višestruko nagrađenog romana Radoslava Petkovića ovo kristalisanje glavne struje ostvaruje se naročitim, samosvesno-tematizujućim približavanjem i pretapanjem poetičke tradicionalnosti i aktuelnosti koje se uspostavlja kao njegovo beletrističko ishodište i lice. Primeri koji se, poput starijeg romana, s jedne, i postmodernističke proze, s druge strane, u kritičkoj recepciji katkad pominju kao tematski i poetički “reperi” Petkovićevog dela na svoj način svedoče o tom približavanju. Pri tom valja reći da je ono u isti mah i afirmišuće i problematizujuće, na način koji upravo ovaj postupak sučeljavanja i sameravanja ideološki, kulturološki, poetički prošlog i savremenog uspostavlja kao meru vlastite posebnosti i autentičnosti. U isti mah, Sudbina i komentari su i roman koji objedinjuje interesovanja i opredeljenja prethodnih pripovednih dela Radoslava Petkovića, predstavljajući, tako, na izvestan način magistralno ostvarenje ovog zapaženog i cenjenog proznog pisca(...)

Polazeći od simptomatičnog i ograničenog “flertovanja” s hronikalnim žanrom unutar “mozaične” strukture Puta u Dvigrad, isprobavajući potom i mogućnosti i granice provizorno letopisnog žanra u okrilju pripovedanja savremenosti u Zapisima iz godine jagoda, Radoslav Petković u svojim najambicioznijim i najzrelijim romanima stiže, tako, do osobenih i složenih narativnih oblika koji pamte i na nov način sublimišu ove pokušaje. I Senke na zidu (1985), svojim mimikrijskim oblikom pripovedanja što, prateći istoriju filma ili “pokretnih slika”, u stvari ispisuje alternativnu istoriju DŽDŽ veka, i, naročito, Sudbina i komentari (1993), svojom složenom, ambivalentnom fakturom autorskog i personalnog, “sveznajućeg” i “nepouzdano” ličnog pripovedanja, ostvarenja su, naime, koja narativno pretapaju istoriju i sadašnjost, odnosno hronikalno-letopisnu ili “istoriografsku” i personalno-delatnu ili “aktersku” instancu, znatnim delom tražeći i najvećim delom pronalazeći baš u tom prožimanju svoju celovitost i umetničku sugestivnost.

Istorija u svojim različitim delovanjima, lik istoričara u različitim personalnim pojavljivanjima - evo možda ključnih činilaca pripovedno-fikcionalnog sveta Sudbine i komentara. U tri dela romana i epiloški zamišljenoj “Summi”, u kojima se na različite načine prepliću i nadovezuju DŽVIII, DŽIDŽ i DŽDŽ vek, što “glavom i bradom” što perom i rečju, figura istoričara iskrsava neprestano pod imenima Plutarha, Zaharija Orfelina, Jovana Rajića, Pavla Vukovića, Đorđa Brankovića i - ne treba zaboraviti - na određen način i samog Pripovedača. Iza nekih od ovih imena stoje tzv. stvarne ličnosti, neki od njih su čiste fikcionalne tvorevine, a neki - slučaj posebno zanimljiv - ni jedno ni drugo, odnosno: i jedno i drugo u isti mah.

Možda najvažnije pitanje čitanja i razumevanja ovde se, pak, tiče povezanosti pomenute proliferacije istoričara i istorije sa problemima ustrojstva i poetike pripovedanja i sudbinom glavnog junaka, odnosno glavnih junaka knjige. Već sama činjenica, naime, da je - uz Pavela Volkova, “poručnika ruske carske mornarice” - jedan od dva moguća glavna junaka, Pavle Vuković, i sam istoričar savremenog kova, a da potencijalni treći, na izvestan način amblematski junak i središnja kriptosimbolička figura romana, grof Đorđe Branković, pisac famoznih i legendarnih, javnosti gotovo nepoznatih Slavenoserbskih hronika, predstavlja u isti mah paradigmu istoričara i paradigmu naratora, onoga koji barata činjenicama i onoga koji fabulira ili fikcionalizuje, ta na izvestan način magistralna činjenica upućuje, dakle, pažnju onoga ko čita i/ili tumači na poseban odnos istoriografije i fikcije u ovom intrigantnom delu Radoslava Petkovića. Ovo utoliko pre što je i sam Pavel Volkov, relativno obrazovan i načitan, ali po prirodi stvari intelektualno-teorijskom opštenju ne osobito naklonjen oficir, na izvestan način opsednut ovim problemom, i to zahvaljujući u prvom redu sveprisutnoj figuri Brankovićevoj, koja ga neobičnim sticajem okolnosti prati i “proganja” kroz život, a zatim i zahvaljujući sopstvenom iskustvu s pričaocima o istorijskim i neistorijskim zbitijima, još od ranih dana sudbinski povezanim s njegovim životom i gotovo besprekornom vojno-diplomatskom karijerom.

“Kad već ničega opipljivog nema, nastaje priča; ona je bila poslednje utočište Stojana Jovanoviča i on je pričao sve što je o prošlosti znao; a znao je malo - ili je mislio kako zna malo ičega vrednog priče - te je izmišljao koliko je umeo, a ispostaviće se da i te kako ume; rečju, lagao je mnogo i besomučno” - ovo objašnjenje pripovedačkih afiniteta Volkovljevog dede u isti mah je i objašnjenje njegovih “genealoško-istoriografskih” sklonosti, budući da se na mašti zasnovana kazivanja o kojima je reč tiču porodičnog porekla i istorijata, neodvojivo - kako se kaže - povezanih uz “ime despota Đorđa Brankovića, koje će postati ključ i izvorište budućih priča”. Opšta i nacionalna istorija - tačnije: paraistorija, jer kao takvo se najvećim delom ukazuje Brankovićevo pisanje - tako je dovedena u blisku vezu s ličnom, individualnom motivacijom i potrebom za “pričom” i pričanjem, i to zahvaljujući “izmišljanju” i “laganju” koji do neraspoznavanja stapaju činjenice i fikciju, proizvodeći potom stalno dalekosežne posledice u stvarnosti i životu junaka.

Uz malo slobode moglo bi se zaključiti da ovakva interferencija na neki način predstavlja “model” koji je primenljiv ne samo na porodičnu istoriju i dedovska pričanja, već i na preovlađujuće poimanje osobene simbioze istoriografije i naracije u romanu Radoslava Petkovića. Kao da priziva i kreativno razvija i problematizuje herodotovsko-plutarhovske, rečju: antičke istočnike u kojima su stopljeni povest i pripovest, jer historia je izvorno upravo to, događaj i kazivanje o njemu, ne, dakle, puko izveštavanje, već pripovedanje prošlih dešavanja, Petkovićev roman tematizuje tu nerazlučivost faktografije i njene narativne interpretacije koja postaje sudbinski okvir života civilizacije, nacije i individue.(...)

I sam naratorski autoironičan, roman Radoslava Petkovića, s druge strane, zahvaljujući složenosti svoje zamisli i kompozicije, makar na transparentnom nivou tematizuje ne duh jednog vremena ili epohe, nego protežni duh vekovne Istorije kao omiljene iluzionističke zabave pojedinaca i celih naciona. I on, naravno, govori o univerzalnom problemu čovekove emancipacije ili prava da “svojoj sudbini”, odnosno fatumu - ovde prevashodno istorijskom - “kaže ne”. Ono što polazi za rukom njegovim junacima, međutim, jeste tek to da promene iluziju ili (samo)opsenu, ali ne i sveistorijsku zlu kob. Otuda u Sudbini i komentarima i žene i muškarci neminovno ostaju zatočenici socijalno-kulturnih stereotipa i povesnih “obrazaca”: onako kako “ženska ruskog poručnika”, Katarina Riznić, može da bude samo istaknuta intrigantkinja i statistkinja u erotsko-špijunskom zapletu i ništa više od toga, tako i Volkov, Vuković, pa i sam Branković mogu da budu tek manje ili više istaknuti intriganti i statisti u političko-istorijskim zapletima i ništa više od toga. Duhovito i lucidno prikazujući stalno obnovljivi usud Istorije, Petkovićev roman i sam je na izvestan način “fatalističan” iliti “neistoričan”: zamisao o cikličnom ponavljanju sudbine individua i zajednica u svojoj osnovi je transparentno “protivistorijska” i “mitopejska”, jednako kao i eskapističko-utopijska predstava o izbavljenju i bekstvu iz Istorije kroz onirične vratnice idealnog Vrta.

Ali baš na tom nivou nazire se, moglo bi se reći, i jedna dublja verodostojnost i dalekosežnija “istinitost” Petkovićevog romana. Jer upravo progoniteljska ponovljivost i rđava beskonačnost Istorije ukazuje se ovde kao najvernija slika vremena koje ga je iznedrilo, “retromitomanskog” doba kraja veka koji je još jednom, po ko zna koji put, morao da vidi već vođene ratove i da preživi već pokopane tirane i “istoriografe”, sklone izmišljanju i falsifikovanju povesti i po cenu vlastite propasti, onako kao što je morao i da bude obeležen očajničkim individualnim pokušajima izlaska iz začaranog kruga Istorije, Politike i Ideologije. Artistički sugestivno, sa starinskim smislom za postupno, razvijeno pripovedanje, te raskošno i živopisno dočaravanje detalja i duha prošlosti, kao i s izrazito modernim, savremenim afinitetom za njenu problematizaciju i perspektivizaciju, Radoslav Petković sačinio je, drugim rečima, delo koje izražava dugotrajne konstante kolektivnog poimanja istorije, svedočeći pri tom nesumnjivo o svom sopstvenom dobu i u isti mah ga natkriljujući barem u sublimnom prostoru simboličke projekcije. Baš zbog toga, sa svim svojim poetičkim, tematskim, idejnim i ostalim odlikama i mogućim kontroverzama, Sudbina i komentari su nesumnjivo jedan od najvažnijih srpskih romana s kraja stoleća, knjiga koja obeležava to vreme i sama je suštinski obeležena njime i kao takva će i čitaocima koji nisu imali uzbudljivu i neveselu privilegiju da žive u njemu o njemu samome možda imati da kaže više nego što to može da izgleda jučerašnjem ili čitaocu dana današnjeg.

Tihomir Brajović