Put prema “duši” naroda

Postoje dvije vrste nacionalnog karaktera. Nacionalni karakter čiju prirodu i porijeklo određuju pojedini autori-istraživači koji se bave nacionalnim karakterom, i nacionalni karakter kao dio stereotipa o nacionalnom karakteru.

Zanimanje za obje ove vrste nacionalnog karaktera poraste u vrijeme sukoba među narodima. U periodima između sukoba, na postojanje takvog nečeg kao što je nacionalni karakter, tu i tamo podsjećaju nas literarno-impresionističke, mahom anegdotske karakterizacije osobina pripadnika pojedinih nacionalnih grupa.

Kada narodi zarate, onda se proučavanjem nacionalnog karaktera pripadnika zaraćenih strana želi da ustanovi da li je i koliko nacionalni karakter doprinio sukobu. Poznavanje nacionalnog karaktera treba da pomogne i da se prevenira novi sukob, ali i da se, kada dođe do sukoba, neprijatelj lakše i brže savlada. Margaret Mid, jedan od najistaknutijih autora na području izučavanja nacionalnog karaktera, napisala je da su forme i metode izučavanja nacionalnog karaktera nastale iz potreba svjetske političke situacije nakon 1939. godine. I doista, najozbiljnije studije o nacionalnom karakteru nastale su uz Drugi rat i neposredno nakon njega. Oslanjajući se na radove kulturnih antropologa, okupljenih oko Katedre za antropologiju Univerziteta Kolumbija u NJujorku, iz tridesetih godina, u rečenom periodu objavljene su studije o nacionalnom karakteru glavnih aktera u Drugom svjetskom ratu: 1942. godine - “Ostani miran i budi spreman na akciju: pogled antropologa na Ameriku” Margaret Mid (englesko izdanje, objavljeno godinu dana kasnije, naslovljeno je “Američki karakter”); 1943. godine - “Da li je NJemačka neizlječiva” Ričarda Briknera - 1944. godine, “Američki vojnici i britanska zajednica” Margaret Mid; 1946. godine - “Hrizantema i mač: obrasci japanske kulture” Rut Benedikt; 1949. godine - “Narod velike Rusije” DŽefrija Gorera.

Rat na Balkanu, devedesetih godina prošlog vijeka, takođe je bio praćen buđenjem zanimanja za nacionalni karakter. Hrvatski i srpski psihijatri objavili su, uz rat i nakon njegovog završetka, veći broj analiza nacionalnog karaktera hrvatskog i srpskog naroda. Knjiga “Kakvi smo mi Srbi” Jovana Marića imala je brojna izdanja, kao i knjiga “Karakter kao sudbina. Studije iz etnopsihologije” Bojana Jovanovića. Oživjele su rasprave o Dvornikovićevoj “Karakterologiji Jugoslovena”, prvi put objavljenoj 1939. godine, kao i o onim radovima Slobodana Jovanovića, Dragiše Vasića i Vladimira Velmar Jankovića u kojima oni opisuju karakter srpskog naroda.

Kao što sam rekao, sukobi među narodima praćeni su oživljavanjem i stereotipa o nacionalnom karakteru koji je, za mirnih vremena, u nekoj vrsti latentnog stanja. Stereotipi o nacionalnom karakteru su, u osnovi, kolektivna vjerovanja pripadnika određene zajednice o tome kakav im je nacionalni karakter, odnosno kakav je nacionalni karakter pripadnika neke druge zajednice.

Čemu služi stereotip o nacionalnom karakteru? Kao i svaki stereotip, i stereotip o nacionalnom karakteru je oblik adaptivne kognitivne strategije. Stereotipom kao nekom vrstom misaone kratice, mnoštvo različitih, često kontradiktornih informacija svodi se na jednostavnu i lako razumljivu poruku. Tako se stereotipom o nacionalnom karakteru krajnje pojednostavljuju pretpostavljene osobine pripadnika određenog nacionalnog kolektiva.

Mada su autorska istraživanja nacionalnog karaktera i stereotipi o nacionalnom karakteru dva suštinski različita viđenja nacionalnog karaktera, ciljevi kojima služe autorska istraživanja nacionalnog karaktera koja se vrše u ratno-poratna vremena, i stereotipi o nacionalnom karakteru imaju nešto zajedničko.

Naime, osim funkcije pojednostavljivanja, stereotip o nacionalnom karakteru obavlja još tri važne funkcije. Stereotipom o nacionalnom karakteru izdvaja se određena nacionalna grupa kao razlog za konkretno neželjeno zbivanje, najčešće za ratni sukob. Dalje, stereotipom o nacionalnom karakteru opravdava se ponašanje pripadnika jednog nacionalnog ili nacionalno-državnog kolektiva prema članovima druge nacionalne ili državne zajednice. Najzad, ova vrsta stereotipa pomaže nacionalnoj grupi da sačuva svoju specifičnost, što će reći različitost od druge odnosno drugih nacionalnih grupa, i time potvrdi postojanost granice između “nas” i “njih”. Sve ove tri funkcije, mada u ne tako otvorenom, jasno uočljivom obliku, kao što to čini stereotip o nacionalnom karakteru, ima i značajan broj onih istraživanja nacionalnog karaktera koja nastaju kao neka vrsta odgovora na ratni sukob, i za potrebe češće jedne, rjeđe dvije zaraćene strane.

Čini mi se da se bitna razlika između autorskih istraživanja nacionalnog karaktera i stereotipa o nacionalnom karakteru ogleda u tome koliko su oni obavezujući za pripadnike odnosne nacionalne zajednice. Rezultati autorskog istraživanja nacionalnog karaktera nisu ni izdaleka tako obavezujući za pripadnike nacionalne zajednice, čije su zajedničke psihičke karakteristike bile predmet istraživanja, kao što je to sadržaj stereotipa o nacionalnom karakteru prije svega njih samih, ali i članova nacionalnog kolektiva sa kojim, blago rečeno, nisu u najboljim odnosima.

Članovi jedne nacionalne zajednice mogu ali ne moraju da saznaju o rezultatima istraživanja njihovog nacionalnog karaktera. Oni takođe mogu ali ne moraju da se slože sa slikom o sebi koju im nudi istraživač njihovog nacionalnog karaktera. Mogu da je prihvate kao svoju sliku i priliku, ili da je odbace kao iskrivljenu sliku sebe. Do zaključka o tome koliko je vjerna slika o njihovom nacionalnom karakteru koju im ponudi određeni istraživač, dolaze njenim poređenjem sa vlastitom slikom o sebi, što praktički znači sa stereotipom o svom nacionalnom karakteru. Stereotip funkcioniše kao neka vrsta baždara. Po sebi se razumije da je veći stepen saglasnosti rezultata autorskog istraživanja njihovog nacionalnog karaktera i sadržaja njihovog stereotipa o njima samim praćen većom popularnošću autora takvog istraživanja, i češćim pozivanjem na njega.

Sve u svemu, rezultati autorskog istraživanja njihovog nacionalnog karaktera ni u kom pogledu ne obavezuju pripadnike odnosne nacionalne zajednice. Ako ništa drugo, oni mogu da kažu da bi slika o njima bila sasvim drugačija da je u konkretnom istraživanju korišteno drugačije određenje nacionalnog karaktera, odnosno drugačiji istraživački metodski postupci. Potpuno su u pravu kada to tvrde, jer i definicija nacionalnog karaktera i način da se on utvrdi veoma se razlikuju zavisno od toga da li se istraživanje vrši, primjera radi, u skladu sa postavkama o bazičnoj ličnosti kulturalista, prije svega Abrahama Kardinera, Ralfa Lintona, Margaret Mid i Rut Benedikt, ili u skladu sa određenjem modalne ličnosti koje potiče od Aleksa Inkelsa. Da pomenem samo nekoliko razlika između ova dva koncepta o nacionalnom karakteru koje jasno pokazuju da se teško može očekivati isti rezultat dva istraživanja u kojima je korišten različit koncept o nacionalnom karakteru. Koncept o bazičnoj ličnosti je eksplanatorni, a koncept o modalnoj ličnosti statistički. Pošto ovaj drugi koncept o nacionalnom karakteru nije povezan sa kulturom, kao što je to slučaj sa konceptom o bazičnoj ličnosti, on može da obuhvati mnogo više aspekata ličnosti. Koncept o modalnoj ličnosti nije povezan ni sa kakvom teorijom ličnosti, a koncept o bazičnoj ličnosti počiva na psihoanalitičkoj teoriji ličnosti.

Ako rezultati autorskih istraživanja nisu obavezujući za one čiji je nacionalni karakter bio predmet istraživanja, otkuda potiče obavezujući karakter stereotipa o nacionalnom karakteru?

Prije svega, stereotip o nacionalnom karakteru dijeli većina pripadnika jedne nacionalne grupe. Dalje, stereotip o tome kakvi su pripadnici jednog nacionalnog kolektiva ishodi iz istorije ali i sadašnjeg stanja tog kolektiva. Stereotip o njima samim, ali i o drugim narodima (prvenstveno onim koji su za njih na bilo koji način značajni), uobličava više činilaca: ono što su oni sami ili ranije generacije njihovih sunarodnika iskusili, način na koji su obradili to iskustvo, kako se danas odnose prema tom (obrađenom) iskustvu, njihove sadašnje potrebe i interesi, priroda njihovog ranijeg i sadašnjeg odnosa prema drugim nacionalnim kolektivima.

Kolektivno iskustvo pripadnika konkretne zajednice i odnos prema tom iskustvu određuje koje će osobine pripadnika svoga roda ljudi selektivno percipirati kao osobine koje su za njih, kao narod, tipične; drugim riječima, koje će osobine (u pojednostavljenom obliku) postati sadržaj stereotipa nacionalnog karaktera.

Ta ključna uloga kolektivnog iskustva minulih i današnjih vremena u određivanju sadržaja stereotipa sunarodnika o samim sebi čini ovu vrstu stereotipa izrazom i odrazom stanja “duše” kolektiva, a to znači zajedničkih pogleda, kolektivnih dominantnih vjerovanja, sistema vrijednosti, sklonosti i odbojnosti značajno velikog djela pripadajuće nacionalne zajednice. Pošto su svi ovi nabrojani kolektivni fenomeni sastavni dio kulture jednog naroda, može se reći da kultura jednog naroda opredjeljuje sadržaj stereotipa o nacionalnom karakteru toga naroda. Sa usvajanjem kulture svoga naroda ljudi usvajaju stereotip svoga naroda o samom sebi.

Sve su to razlozi zašto stereotip o nacionalnom karakteru, kao krajnje pojednostavljena slika, kulturom selektiranih, psihičkih karakteristika pripadnika jednog naroda značajem daleko prevazilazi sva moguća autorska istraživanja nacionalnog karaktera. Veličina značaja stereotipa o nacionalnom karakteru ogleda se, između ostalog, i u tome što, u ratnim i poratnim vremenima, kada oživi zanimanje za nacionalni karakter, stereotip o nacionalom karakteru, koji, tada, iz stanja latentnog prelazi u stanje manifestnog uvjerenja, mnogo više oblikuje misli, osjećanja i aktivnosti ljudi prema sunarodnicima i prema onima sa suprotne strane nego rezultati konceptualno i metodski zavidno dobro obavljenih istraživanja nacionalnog karaktera pripadnika konkretnih nacionalnih zajednica.

Uz malo preterivanja moglo bi se reći da nema nacionalnog karaktera izvan stereotipa o nacionalnom karakteru. Nacionalni karakter, sadržan u stereotipu o nacionalnom karakteru, jeste ono što je u nacionalnom i kulturnom smislu najviše specifično za jednu nacionalnu zajednicu. On je, da parafraziram Frojda, kraljevski put prema “duši” naroda.

Dušan Kecmanović