Ko je bio Ćira?

Podatak je - piše inž. Dragan Perišić iz Podgorice - više za rubriku “Verovali ili ne”, ali pošto takve nema u NIN-u, uputio ga je ovamo.

“Preksinoć sam na TV CG gledao utakmicu Milan-Barselona. Komentator je dugogodišnji sportski reporter i bivši vršilac dužnosti direktora i glavnog i odgovornog urednika ove televizije. (Inače, poznat kao briljantan izvještač. Ostao je zapamćen njegov nenadmašan komentar prije nekoliko godina: “Brazil je po prvi put po četvrti put osvojio svjetsko prvenstvo”!!!) Ja obično isključim ton tokom utakmica da bih izbjegao pretjerano elokventne komentatore, ali ovaj put to nisam učinio. Tako čujem da je neki fudbaler uputio loptu NA MEMORIJU. Znam da se lopta može uputiti recimo na tribine, na krov neke zgrade i sl., ali na memoriju - to dosad nisam znao! Sjetih se, kad smo kao djeca igrali fudbal, ako bi neko u panici proizvoljno bacio loptu, ukorili bismo ga da je ne baca napamet, već da gleda kome dodaje. E, sada će i učitelji, zahvaljujući invenciji TV reportera, da izbjegavaju prevaziđeno napamet, pa će djeci govoriti da nauče tablicu množenja ili neku pjesmu na memoriju, a neko teško gradivo da ne uče na memoriju, već sa razumijevanjem...”

Izgleda da je dotični izveštač “u trendu” sa ostalim sportskim novinarima. Ako je utakmica postala “duel”, sudije “arbitri” a svetski prvaci “planetarni šampioni”, onda se valjda ni šutirati ne može više napamet, nego “na memoriju”.

Inž. Perišić se takođe žali na “hiperijekavicu” na crnogorskoj televiziji, o čemu je već jednom pisao. Menjajući kanale, čuo je “svještenik”, “živjeći dugo”, “letjeći” i slično. U školi je, kao i svi mi, učio da se glagolski prilog izvodi iz trećeg lica množine prezenta, dakle žive - živeći, lete - leteći, gore - goreći. “Sada sam naučio”, kaže, “makar i sa ogromnim zakašnjenjem, da neki ljudi ne žive, ne lete, ne gore (od želje), nego da živje, letje, gorje... TV nas je održala, njojzi hvala! Ne znam da li je ovo trijebalo da pišem. Ipak, napisah i spasih sjebi dušu...”

Dr Dragan Blagojević, matematičar, predlaže mi da prokomentarišem reč izlaznost (na izbore), koja, kaže on, “sve više potiskuje (po meni) lepšu reč odziv”. Izlaznost je nova reč, ali po mom mišljenju korisna, jer ima jasno terminološko značenje i preciznija je nego odziv. Dobro je što naš današnji jezik, inače oslonjen na tuđice i tako nemoćan na polju tvorbe, još ume da gradi neologizme na - ost. Takva je spratnost (pod čime građevinari podrazumevaju ne samo broj spratova, nego i postojanje ili nepostojanje podzemnih spratova, suterena, tavana i slično), takva je prohodnost (u školama), takva je slušanost radija i gledanost televizije (za koje, recimo, engleski jezik ima samo uopšteni i mnogoznačni izraz rating).

Iz Aranđelovca, Branislav V. Nedeljković iznosi jednu pravopisnu dilemu. “Malu lokomotivu s kompozicijom vagona uzanog koloseka, na pruzi Mladenovac-Aranđelovac, popularno smo zvali “Ćira”. Tog voza više nema, ostao je naziv, iz milošte. Da li grešim kad ga pišem velikim slovom? Neki lingvisti me ubeđuju da je ispravnije s malim...” I dodaje: “Nije sve jasno ni kod naziva automobila, koji nose imena vlasnika ili konstruktora: Opel, Mercedes, Ford, Linkoln i mnogi drugi... Veliko ili malo početno slovo? S navodnicima ili bez navodnika?”

Verovatno smo svi čuli “ćira” kao šaljivi naziv za mali, spori voz. U rečniku Matice srpske (čiju nepotpunost sve više otkrivamo kako godine prolaze) nažalost ga nema. Ima ćiro u “Rječniku hrvatskoga jezika” Vladimira Anića, s definicijom “uskotračni vlak (ob. lokalna veza s manjim mjestima)”. Ko zna da li će naši etimolozi moći da utvrde ko, gde i kad je bio taj Ćira (železničar, putnik, mašinovođa?) po kome je prvi takav voz dobio nadimak. U svakom slučaju, danas to više nije ime određenog voza, nego opšti naziv, zajednička imenica, pa ga treba pisati s malim ć. Što se tiče naziva automobila, aviona i drugih proizvoda, Pravopis u tački 29f naglašava da se uvek pišu malim slovom, bez obzira na poreklo (među navedenim primerima su ford, fića, merdžo, stojadin, a za avione tupoljev, boing, daglas itd.), “s tim što se mogu pisati i navodnici”.